Baba Jaga: tajemnicza postać ze słowiańskiego folkloru

Sama baśń o Baba Jadze przewija się w różnorakich odmianach przez europejskie kultury i nacje, zwłaszcza słowiańskie i germańskie. Okazuje się, że wiedźma dysponująca magicznymi mocami jest również postacią — uzewnętrznieniem nieznanych nam sił i tajemnic natury — ale również pełni rolę moralizatora, który przy pomocy fantastycznej przekładni zaszczepia nam od najmłodszych lat godne pochwały zachowywanie się i kierowanie w życiu czystymi intencjami. I nie tylko.

Baba Jaga, znana również jako Baba Yaga/Iaga, jest odzwierciedleniem wiedźmy i czarownicy, tajemniczej postaci ze słowiańskiego folkloru. Jest popularną postacią w bajkach dla dzieci i była bohaterką jednej z najczęściej przekazywanych opowieści starosłowiańskich podań ustnych. Samo jej wspominanie wzbudza strach wśród najmłodszych domowników i to po dziś dzień.

Ciekawe pisemne wzmianki na temat Baby Jagi odnajdujemy w rosyjskim folklorze. Pochodziły z 1755 r., kiedy pisze o niej Michaił W. Łomonosow, który stworzył opis starożytnych postaci wywodzących się z tradycji słowiańskiej. Wiadomo nam, że legenda o okrutnej czarownicy sięga czasów przedchrześcijańskich, pogańskich, gdzie ludzie byli bardzo przesądni i wierzyli, że ich los nie zależy tylko od nich samych, ale jest w rękach ówczesnych bóstw i legendarnych stworzeń. A taką jest Baba Jaga. Całe nacje i kultury drżały przed potęgą okrutnej staruchy!

"Baba Jaga" ma wiele znaczeń. Baba została przetłumaczona jako stara kobieta, wiedźma lub babka, w zależności od tego, do którego języka słowiańskiego się odwołuje. „Jaga” lub „Iaga” nie posiada jednoznacznego znaczenia. Słowo to oznacza horror i dreszcz w języku serbskim i chorwackim, gniew w języku słoweńskim, czarownicę w staroczeskim, złośliwą drzewną nimfę we współczesnych Czechach i wreszcie czarownicę i furię po polsku, a nawet węża w sanskrycie!

Słowiańska wiedźma opisywana jest jako zdeformowana, wysuszona, kudłata staruszka o kościstych nogach, bardzo długim, krzywym nosie, przeszywających zimnych oczach i… żelaznych zębach. W tej nikczemnej skorupie skrywa się niebywała i tak naprawdę nieznanego pochodzenia moc. Baba Jaga jest potężną i nieprzewidywalną istotą. Jej intencją jest wzbudzanie strachu i zaszczepianie szacunku u każdego, kto ją spotka. W zasadzie każdy aspekt fizyczny jak i psychologiczny Baby Jagi jest kuriozalny i groteskowy.

Baba Jaga mieszka w ciemnym lesie, najczęściej w rozległych borach. Jej chata stoi na gigantycznych kurzych nogach, które mogą poruszać się po mrocznej puszczy, aby utrudnić znalezienie jej ukrytego legowiska. Okna domostwa Baba Jagi służą jako oczy czuwające nad jej domeną, a płotek wokół chaty zbudowany jest z ludzkich kości zwieńczonych czaszkami. Kiedy jej dom się porusza, obracając się, wydaje niemiły ludzkim uszom odgłos skrzeku i trzeszczenia. Wiadomo także, że sama Baba Jaga nie jest zainteresowana przyjmowaniem gości i żyje w odosobnieniu poświęcając się tajemniczym praktykom magicznym.

Różne wersje opowieści o archetypie czarownicy, jaką jest niewątpliwie Baba Jaga, mówią że jest ona albo pojedynczą wiedźmą, albo… triem czarownic, które noszą takie samo imię. Legendarne opowieści wspominają, że wiedźma porusza się po swoim mrocznym leśnym królestwie przy pomocy… gigantycznego moździerza. Używa też samego moździerza i tłuczka do… mielenia kości ludzi, których następnie zjada ze smakiem. Podczas lotu używa ogromnego tłuczka jako steru. Trzyma go w jednej ręce, w drugiej dzierży miotłę, którą to zaciera ślady swoich podróży. W polskiej demonologii i legendach Baba Jaga przemieszcza się na samej miotle, która unoszona magicznymi siłami pozwala jej rzucać czary przy użyciu wolnych od sterowania rąk wyposażonych w długie, poskręcane i szponiaste paluchy.

A teraz małe zaskoczenie, coś, czego o Baba Jadze nie dowiecie się z bajeczek dla dzieci.

NIEZNANE OBLICZE KANIBALKI O STALOWYCH ZĘBACH

W demonologii słowiańskiej ta potężna, mroczna wiedźma posiada moc, dzięki której może krzywdzić każdego, kto wejdzie jej w drogę. Ale Baba Jaga potrafi także… pomagać. Ci, którzy szukają jej mądrości, prawdy i wiedzy, muszą najpierw wykonać kilka zadań. Jeśli zostaną one spełnione, sama wiedźma pomoże proszącej osobie. Jeśli jednak komuś nie uda się wypełnić zagadek i poleceń tajemniczej czarownicy, a osoba prosząca nie znajdzie sposobu na ucieczkę, Baba Jaga zabije i zje ze smakiem swoją ofiarę.

W naszym kręgu kulturowym popularna i doskonale znana jest opowieść o Jasiu i Małgosi. Pozostawione samemu sobie rodzeństwo, błąkając się po mrocznym lesie, trafia na chatkę, w której rezyduje Baba Jaga. Zwiedzeni gościnnością staruszki, małe dzieci wpadają w jej pułapkę — jędza zamierza je podtuczyć, a następnie zjeść. Jednak z pomocą magicznych istot leśnych i cwaniackich sposobów rodzeństwu udaje się wymknąć z niewoli kanibalki o stalowych zębach. Ale inne, starsze podania wskazują, że ta szpetna starucha nie była istotą przesiąkniętą do szpiku kości złem i okrucieństwem.

Baba Jaga to psychologiczna zagadka. Chociaż jest dość bezwzględna i nikczemna, to potrafi być także dobroczynna i życzliwa. Starucha jest wszechwiedząca — ma wiedzę o wszystkim i ujawni ją, ale tylko temu, kto jest tego godny. Uprzejmi, szlachetni, cnotliwi i bohaterscy ludzie, którzy wchodzą z nią w kontakt, otrzymują od niej zarówno cenne rady, jak i prezenty.

Przykładem może być pewna staroruska legenda. To podanie o Vasilji, dziewczynce, która ciemną porą zabłądziła w mrocznym lesie i zwróciła się do Baby Jagi, aby ta wskazała jej drogę do domu. I, o dziwo, ta odpychająca starucha pomogła dziecku: podarowała odważnej dziewczynce lampę zrobioną z... ludzkiej czaszki, w której tlił się ogień. Dzięki temu Vasilija odnalazła drogę do domu.

Baba Jaga pełni także inną, mało znaną „rolę” — jest jakby odzwierciedleniem Matki Natury, która rządzi swoim leśnym królestwem za pomocą surowych zasad, jednocześnie opiekując się poddanymi i zachowując równowagę w przyrodzie. Jednak chyba ciekawsze wydaje się kolejne „oblicze” Baba Jagi.

Wielu badaczy tematu dopatruje się w postaci Baba Jagi archetypu feministki. Pytanie, w którym momencie Baba Jaga narodziła się w tej roli. Dużo w tej kwestii mogą powiedzieć ustalenia etnologów oraz badaczy dawnych wierzeń. Profesor Zygmunt Krzak z PAN jest zdania, że w taką rolę „pierwsze feministki” wepchnęły Baba Jagę dawne męskie elity, zarówno świeckie (władze), jak i religijne. To właśnie wówczas postać Baba Jagi, wykluczona podczas zwalczania matriarchalnych systemów religijnych, zaczęła urastać w ukryciu do rangi symbolu niezależnej, samowystarczalnej kobiety.

Na budowanie obrazu Baba Jagi jako feministki miał też wpływ fakt, że obok Baby Jagi nie widzimy jakiegokolwiek męskiego partnera, żadnego Dziada Gada, tudzież innego Gargamela. Co ciekawe, czarodzieje, magowie i potężni czarnoksiężnicy też jakoś unikali towarzystwa kobiet, spędzając czas w swoich magicznych wieżach i zaczarowanych zamczyskach. Być może mamy tutaj do czynienia ze skrajną polaryzacją, w postaci archetypów mizoginów (nienawiść, uprzedzenie do kobiet) oraz mizoandryczek (mizoandria to nienawiść i uprzedzenie do mężczyzn), ale to już temat na inną opowieść. Wróćmy do Baby Jagi. Tym bardziej, że ma jeszcze jedną „rolę” do spełnienia.

BABA JAGA NA STRAŻY WYCHOWYWANIA NASZYCH NAJMŁODSZYCH?

Podania o tajemniczej wiedźmie odnalazły swoje miejsce nawet dzisiaj — w wielu książkach dla dzieci, gdzie istnieją różnorakie „wersje” owego archetypu surowej i tajemniczej starowinki dysponującej magiczną wiedzą. W tych bajkach Baba Jaga zawsze jest zła, a jej więźniowie zawsze uciekają. Tak naprawdę rola wychowawcza tej postaci — w porównaniu z przesłaniem poprzednich podań o Baba Jadze — została mocno okrojona.

Ze starszych niż bajki i nawet baśnie opowieści o wiedźmie możemy wysnuć morał, że każdy, kto posiada czyste i honorowe serce oraz kieruje się chwalebnymi motywami, może przy jej pomocy przezwyciężyć nawet najgorsze zło. W wymiarze wychowawczym jej postać była poniekąd szczepionką zasad, która uczyła dzieci o wadze odpowiedzialności za swoje czyny. Niecne zamiary są karane, a kara jest okrutna. Za to czyste intencje, odwaga i szczerość doczekiwały się zawsze zasłużonej nagrody.