Zapomniane bohaterki Powstania Styczniowego. To była ich walka, to była ich klęska

Powstanie Styczniowe, walka wyzwoleńcza uciśnionych przez zaborcę Polaków, była aktem desperacji. Jego wpływ był ogromny na postawy kobiet żyjących na pograniczu romantyzmu i pozytywizmu. Były to często młode kobiety, które potem przeszły do legend powstańczych. Były to ziemianki, pisarki, chłopki i robotnice, które za dokonane wtedy wybory zapłaciły wysoką, a często najwyższą cenę. Kobiety Polskie zawsze stawały po stronie skrzywdzonych i uciśnionych. Dowódcy Powstania Styczniowego dobrze wiedzieli, że walka o wyzwolenie podjęta ani prowadzona być nie może bez zgody i udziału kobiet.

Wszystko zaczęło się od pogrzebu Generałowej Sowińskiej w 1860 roku i od demonstracyjnej żałoby noszonej przez Polki po pogrzebie pięciu ofiar manifestacji 27 lutego w 1861 roku. W momencie wybuchu Powstania 22 stycznia 1863 roku powstają od razu Komitety Niewiast: Kobiety Autorki w Warszawie, Komitet Krakowski, Komitet Sióstr Klaudji tzw. Klaudynki we Lwowie, Stowarzyszenie Klementynek, Komitety Niewiast w Rzeszowie, w Jaśle, Tarnowie, Piotrkowie, Płocku, Poznaniu, Wilnie, Witebsku, Grodnie, w Kownie, na Żmudzi, na Wołyniu i wielu innych miejscach.

Miasta polskie zamieniają po części w szwalnie bielizny i odzieży powstańczej, w fabryki naboi, w przytułki dla powstańców, w szpitale pograniczne, w przejściowe kwatery dla spieszących się do walki. To Polki zaopatrują w paszporty, ubranie, w broń i pieniądze a także przeprowadzają przez granice między zaborami. Wydawały odezwy patriotyczno-powstańcze i tak panna Zofia Romanowiczówna odczytywała na wiecach : „….Kiedy walka toczy się na naszej ziemi, kiedy nasi bracia, synowie, mężowie, niosą ojczyźnie w ofierze krew i życie, znoszą głód i zimno oraz wszelkie trudy tej walki obecnej, my, polskie niewiasty, potrafiłyżbyśmy pozostać całkowicie nieczynne?...”

Przedstawiciele Powstańczego Rządu Narodowego tak oceniali pracę kobiet: "Niewiasty Polskie! Do tej wielkiej, świętej bohaterskiej walki Narodu, co przez krew i zgliszcza idzie po niepodległość swoją: do tej straszliwej walki, w której codziennie giną synowie, bracia i ukochani Wasi – Wy zdołałyście przynieść coś więcej jeszcze niż łzy i modlitwy. Silne, bo kochające, wierne, bo nadziei pełne – stoicie u krat więzień, chylicie się nad łożami szpitali, a z grosza Waszego co już zasilił wdowę i sierotę, został jeszcze jeden pieniądz kosztowny, za który kupujecie broń, co ma dać wolność Ojczyźnie naszej. Niewiasty Polskie ! Rząd Narodowy dziękuje Wam za to” .

Na tle kobiecych stowarzyszeń walczą w Powstaniu kobiety - żołnierze na równi z mężczyznami, a często dzielniej niż niejeden mężczyzna. Niezwykle barwną postacią była Henryka Pustowójtówna, córka Polki i carskiego generała, wychowywana przez babkę Brygidę Kossakowską na tradycjach patriotyczno-powstańczych z 1831 roku. Na wieść z odezwy, „że Warszawianie męczeni, więzieni, w końcu rozdarci okropną branką powstali! Rozpacz porwała do boju garstkę przeciwko kolosowi!”. Po tych słowach Henryka zaprawiona już w walce z caratem dąży do oddziału powstańczego w przebraniu męskim jako Michał Smok.

Henryka Pustowójtówna

Zaopatrzona przez Komitet Niewiast we Lwowie w paszport i dwa pistolety dociera do oddziału Langiewicza. Jest w pierwszym batalionie, w pierwszej kompanii strzelców. Bierze czynny udział w trzech bitwach i wykazuje się wielką odwagą. Nigdy nie skarżyła się na trudne warunki polowe. Wszystkie bitwy przeżyła i z czasem została adiutantem Langiewicza. Co tu ukrywać, Pustwójtówna była pod wielkim urokiem Naczelnika Powstania. Ostatecznie została aresztowana przez Austriaków. Wypuszczona z więzienia chciała wrócić do oddziału, ale odprawiono ją z kwitkiem, mówiąc „wziąć się do igiełki”, bo już swój patriotyzm udowodniła. Do historii przeszła fotografia dziewczyny w konfederatce na głowie, w szamerowanym kożuszku, z szablą przy boku i pistoletem w dłoni. Henryka wyemigrowała do Paryża i tam pracowała na rzecz polskich powstańców -emigrantów. Wzięła czynny udział w Komunie Paryskiej.

Maria Piotrowiczowa

Najbardziej tragiczną postacią powstania była Maria Piotrowiczowa z domu Rogolińska. Pochodziła z patriotycznej rodziny ziemiańskiej w okolicach Łodzi. W młodości szkoliła się w sztuce strzelania, jazdy konnej i fechtunku. Przystąpiła do powstania wraz z mężem i częścią służby. Obcięła piękne włosy i przywdziała powstańczą czamarkę. Maria początkowo pełniła służbę pomocniczą, zbierała pieniądze dla oddziału, zajmowała się zakupem broni, żywności i mundurów. Gdy sytuacja militarna się pogorszyła, przeszła do służby liniowej.

W czasie bitwy pod Dobrą walczyła do ostatniej chwili, nie ratowała życia, nie szukała ocalenia w ucieczce z pola bitwy. Odrzuciła propozycję rosyjskich oficerów poddania się, uznała bowiem, że taka postawa nie licuje z godnością i honorem Polaka. Wraz z grupą młodzieży broniła mężnie podarowanego przez łódzkie kobiety oddziałowego sztandaru. Okrążona przez kozaków jednego zabiła, drugiego raniła, pod trzecim zabiła konia. Broniła się rewolwerem i kosą. Zginęła porąbana przez kozaków, którzy pastwili się nad jej martwym ciałem bagnetami.

Ubranie Marii, całe w strzępach i we krwi, rodzina przechowywała jako cenną relikwię. Maria była w ciąży, później okazało się, że miała urodzić bliźniaczki. Po bitwie Rosjanie zażądali okupu za wydanie ciała Marii i pozwolenie przewiezienia go do dworu. Razem z Marią zginęły trzy walczące u jej boku kobiety: Weronika Wojciechowska (lat 19) – służąca z Byszew, Antonina Wilczyńska (lat 20) – robotnica z Łodzi oraz Katarzyna o nieznanym nazwisku.

Na Litwie kowieńskiej po przegranej bitwie pod Madejkami zginął naczelnik okręgowy powstania powiatu poniewieskiego Krzysztof Grużewski z Birż. Rada Narodowa mianowała na to stanowisko żonę jego, młodziutką Zofię z Mniszewskich Grużewską. Gorliwość i zapał w działalności, bezwzględna postawa zaprowadziły ją do carskiego więzienia. Przebywała tam około roku z roczną córeczką Jakobiną. Uwolniona już nigdy nie wróciła do zdrowia. Mówiono, że miała dużo szczęścia ,bo nie została powieszona ani zesłana na Sybir. Zajęła się wychowaniem swojej jedynaczki.

Jakobina z Grużewskich Antonowiczowa

Represje na Litwie były wyjątkowo okrutne. Odczuwali to zarówno Polacy jak i Litwini. Jakobina z Grużewskich Antonowiczowa stała się dzięki matce - powstańcu Litwomanką. Uważała za swój święty obowiązek kształcenie dzieci litewskich w ich języku ojczystym. Fundowała stypendia i sprowadzała do Birż nauczycieli Litwinów. Wśród jej wychowanków był Antoni Smetona, późniejszy prezydent Litwy, Juczas Zikaras, znany rzeźbiarz, szereg nauczycieli i urzędników.

Kobiety polskie swym patriotyzmem, poświęceniem i bohaterstwem wzbudziły powszechny podziw u wszystkich narodów miłujących wolność i niepodległość. Polki, które przeżyły odpowiadały, że wypełniały tylko swój obowiązek wobec Ojczyzny.
Kobiety walczące, z bronią w ręku, żołnierki Powstania to: Biłkówna, Cholakowa-chłopka, Zofia Dobranoki, Maria Gajewska, Karolina Szaniawska, Stodolnicka, Apolonia Fijałkowska, Wiktoria Jankiewiczowa, M.Gawrońska, Linowska, Józefa Lipartowska, Maria Lix, Antonina Łowicka, siostry Maciejewskie, Markowska, Matylda Matlińska, Walentyna Niemojewska, Franciszka Ostrowska, , Wiktoria Piszczakowska, Stanisława Przybłęcka, Agnieszka Preibiszowa, Magdalena Włodkowska. Maria Rokota, ,Radzicka, Sobaczkówna, Tekla Zalewska, Stanisława Zarembianka, Józefa Żarska, Lucyna Żukowska i szereg innych nie wymienianych z imienia i nazwiska.

Po raz pierwszy kobiety w tak dużej liczbie znalazły się w centrum wydarzeń. Kobiety znalazły się w powstańczych partiach, walczyły na równi z mężczyznami. W tajnych organizacjach narodowych miały swoje własne komórki, w Warszawie zwane „Piątkami”, we Lwowie „Klaudynkami”, a w Wilnie „Wincentynkami”. Same dziewczyny z powstania nazywały się po prostu „Kumami”.

Warto powtórzyć za Kamilem Cyprianem Norwidem : „Żeby mierzyć drogę przyszłą, trzeba wiedzieć, skąd się wyszło”.
Teresa Grabowska