O powstaniu Kamienia Tatarskiego

Po bitwie pod Prostkami, jesienią 1656 roku, wojska tatarskie spustoszyły południowe i wschodnie Mazury. Wydarzenia te uznane zostały powszechnie za największą klęskę, jaka kiedykolwiek dotknęła tę krainę. W zapiskach kronikarskich, literaturze i folklorze z pokolenia na pokolenie przekazywano coraz bardziej ogólną wiedzę o okropnościach tego najazdu, który z czasem zlał się w jedno z pacyfikacją z lutego 1657 roku. (Lit.: Pohl 1943, s. 48.)

Faktycznie jest to głaz polodowcowy o długości 6m, szer. 4,5m i wys.1,8m z umieszczoną na szczycie kamienia kulą kamienną, na pamiątkę zdarzenia, które miało tu miejsce. W Polsce okres ten znany jest jako potop szwedzki. Zdradził elektor brandenburski i nie tylko on, gdyż na stronę szwedzką przeszli książęta litewscy Radziwiłłowie. W Bitwie pod Prostkami k/Ełku, ze strony szwedzkiej gen. Wenck i dowodzący wojskami pruskimi książę litewski Bogumił Radziwiłł, a ze strony polskiej wielki hetman polny litewski Wincenty Gosiewski dowodzący wojskami zaciężnymi tatarami krymskimi dokładnie należącymi do Ordy Buriackiej, którzy pokonali wojska szwedzko – pruskie.

Król Jan Kazimierz ze względu na brak kasy wyraził zgodę, aby Tatarzy sobie zapłatę w Prusach wypłacili. Wyglądało to tak, że spalili 13 miast i miasteczek, 37 dworów i kościołów, 250 wsi, zabito 11 tys.( - 39000) ludzi, pojmano i poprowadzono w jasyr na Krym 34 tys. ludzi. Natomiast w wyniku głodu i chorób, które po najeździe nastąpiły, głośnej zarazy dżumy (Pest) zmarło w południowej części Prus ponad 80 tys. ludzi.

Jak głosi legenda, po wygranej bitwie pod Prostkami koło Ełku, Tatarzy znaleźli się pod Nidzicą i też grabili, palili, zabijali i w jasyr brali. Ludność okoliczna ukryła się na zamku nidzickim, a dla załogi zamkowej był zakaz strzelania do wroga, aby go nie drażnić, by nie atakował zamku. Miejscowy krawiec Jan Nowak ze wsi Szeroki Pas k/Nidzicy został powołany do artylerii, gdyż miał bardzo dobry wzrok. Wobec tego pełnił służbę przy armacie na murach południowych zamku nidzickiego. W pewnym momencie zauważył na południe od zamku w odległości około 1,5 km przy wielkim kamieniu dużą grupę Tatarów.

Wycelował z armaty w stronę tego kamienia i strzelił, chociaż był zakaz. Za ten strzał Szwedzi – bo tu na zamku wówczas stacjonowała załoga szwedzka i Rajcy Miejscy chcieli go wydać Tatarom jako prowodyra, ponieważ bali się ich ataku na zamek. Nowak schował się w stajni w oborniku końskim. Tatarzy po strzale armatnim wycofali się, gdyż Nowak tak celnie strzelił, zabijając dużą ich ilość, w tym samego wodza.

Po odstąpieniu Tatarów, zaczęto szukać Nowaka, ale już nie jako prowodyra tylko bohatera. Wydała go żona, więc po 3 dniach został przywitany jak bohater, który ocalił zamek. Otrzymał ziemię o pow. 16 mórg tj. 1 morga x 0,52 ara = ponad 8 ha, parcelę w mieście tj. nieruchomość, oraz pieniądze na pobudowanie domu, a ulica Zamkowa do końca II wojny światowej, a nawet dłużej bo za „administracji radzieckiej” tj. okupacji radzieckiej nazywała się Novakstrasse.

Po tej hekatombie w przeciwieństwie do Zakonu Krzyżackiego, który zakazywał osiedlania się ludności polskiej z małymi sporadycznymi wyjątkami, aby nie zepsuć tzw. PKB, które 2 – krotnie było wyższe od Polski i Wielkiego Ks. Litewskiego razem wziętych. Małe państwo zakonne, ale dwukrotnie bogatsze. Było bardzo dobrze zarządzane – było jedynym państwem, które nie miało długów.

Ponadto poza granicami swego państwa posiadało liczne Baliwaty: najbliższy śląsko – morawsko – czeski, na terenie Niemiec, Francji, Hiszpanii, Włoch, a nawet na Kaukazie w Armenii. Władze Pruskie zaczęły ściągać osadników już nie tylko z Niemiec, ale z: Austrii ze stromych dolin Pinzgau i Pongau, 20,8 tys. Salzburczyków, którzy przybyli w 1732 roku od kwietnia do lipca na zaproszenie króla Prus Fryderyka Wilhelma I (1713-1740) w 26 kolumnach w każdej po ponad 800 osób. Idąc w swych alpejskich ubraniach wywoływali poruszający efekt wśród obserwatorów.

Szli najpierw przez Frankonie i Saksonię, gdzie witano ich i obdarowywano ich dzieci, rzucając z okien monety, dając im żywność i ubrania. Porównywano ich do dzieci Izraela, które opuściły niegościnną ziemię egipską i udawały się do ziemi obiecanej. Byli to luteranie austriaccy, którzy straszeni przez arcybiskupa Austrii Antona Frimiana i cesarza Austro – Węgier użyciem wobec nich wojska, aby wymusić ich powrót do wiary katolickiej. Skorzystali oni z zaproszenia króla Prus. Osiedlono ich na równinie Pruskiej, Litwie na północ od Gołdapi, gdzie była tzw. enklawa Salzburska do końca II wojny światowej – teraz jest taka w Niemczech. Ponadto w owych czasach z Europy na terenie Prus Wschodnich między innymi osiedlono: 4,5 tys rolników szwajcarskich z rodzinami, Holendrów, Francuzów ponad 20 tys. – w 1700 r. co 3 – trzeci berlińczyk był Francuzem, też ponad 20 tys. Anglików i Szkotów, Szwedów, Czechów, Ślązaków, Rosjan i Żydów.

Automatycznie z północnego Mazowsza osiedlała się ludność polska. W przeciwieństwie do tej pruskiej w pierwszej połowie XVII wieku, osiedlała się ludność wyznania ewangelickiego z Prus na północnym Mazowszu k/Myszyńca, gdzie było kilkanaście parafii ewangelickich – jak podaje prof. Janusz Małłek – „Na marginesie należałoby wspomnieć o rzeczy mało znanej, iż w XVII wieku z kolei osadnicy z Mazur brali udział w kolonizacji Kurpi. Powstały tutaj nawet parafie ewangelickie, które uległy likwidacji w wyniku akcji misyjnej jezuitów w Myszyńcu”, które zlikwidowali misyjnie polscy jezuici. W wyniku osiedlania się ludności polskiej na terenach powyżej Zimnej Wody aż za dzisiejszą granicę na północ mieszkała ludność: pruska, niemiecka i polska, a dalej ludność pruska, niemiecka i litewska. tereny te władze pruskie nazwały Masuren, a Polacy mówili Mazury Pruskie.

Uczonym językiem ludność nazywano Mazurami Pruskimi lub Polakami Pruskimi. Ludność z terenów zaboru rosyjskiego, a następnie z odrodzonej Polski, ze względu na wyznanie religijne nazywała ich „Luterakami”. Oni tę ludność nazywali „Kongresiakami”, a Polskę „Kongresówką” w języku potocznym. Tereny, które w okresie późniejszym objęły tereny niemieckiego Oberlandu tzw. Górnego Kraju - Górnych Prus, nazywano po polsku Pogórzem Polskim są to okolice po dzisiejsze: Dąbrówno, Działdowo, Nidzicę, Olsztynek i Ostródę dawną perłę Oberlandu.

Na terenie Oberlandu władze pruskie osiedlały ludność narodowości niemieckiej z n/w górzystych landów: Badeni – Wirtembergii, których mieszkańcami są Szwaby i z Turyngii. Na tym terenie poza mową niemiecką w większości używana była mowa mazurska tzw. dialekt ostródzki, który stosowany jest w utworach literackich i w zebranych 600 pieśniach ludowych z tych terenów przez Gustawa Gizewiusza, a przekazanych przez niego Oskarowi Kolbergowi. W okresie międzywojennym mieszkało na tych terenach dawnych Prus Wschodnich około 15 narodowości, taka mała Europa.