Brzoza brodawkowata – drzewo niezwykłe [felieton S. Blonkowskiego + foto]

Ową odmienność i wyjątkowość zawdzięcza brzoza betulinie - swoistej substancji dla rodzaju Betula. Kryształki betuliny rozpraszają światło, nadając korze charakterystyczną biel.

Biała kora jest płaszczem ochronnym brzozy, zapewnia odporność zarówno na silne nasłonecznienie, jak i niskie temperatury i przez to decyduje o jej szerokim zasięgu występowania. Betulina stanowi około 25% masy składników kory, nie przepuszcza wody i nawet wilgotna bardzo łatwo się pali. Betulina decyduje także o właściwościach leczniczych brzóz. Betulinę i kwas betulinowy zawierają preparaty lecznicze i kosmetyczne uzyskiwane z brzozy, kitu pszczelego, a nawet z pasożytniczych grzybów rosnących na brzozach.

Brzozy ceniono i wykorzystywano od wieków. Na brzozowej korze powstały pierwsze zapiski. Powszechnie brzozowego drewna używali stolarze, a jej liście służyły do farbowania wełny. Z kory brzozy wytwarzano dziegieć, który posiada właściwości antyseptyczne, bakteriobójcze i grzybobójcze. Wykorzystywano go w garbarstwie i rymarstwie, był on także środkiem leczniczym w chorobach skóry.

W ziołolecznictwie brzoza zajmuje wysoką pozycję. Znane są receptury na nalewki i napary z liści, pączków, soku, i rosnących na jej pniach pasożytniczych grzybów. Sok brzozowy (oskoła) oczyszcza organizm, zwiększa odporność i reguluje przemianę materii, zapobiega tworzeniu się kamieni nerkowych. Preparaty z liści brzozy stosowane są tradycyjnie w chorobach nerek, a także jako środek przeciwreumatyczny, przeciwgorączkowy, odtruwający i poprawiający przemianę materii. Świeże liście i pączki działają przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie.

Brzozowe pączki i liście wchodzą w skład mieszanek ziołowych i preparatów kosmetycznych. Najstarszym lekiem brzozowym jest wyciąg z grzyba brzozowego - włóknouszka ukośnego, który ma właściwości przeciwzapalne, przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i zwiększa odporność organizmu. Współcześnie potwierdzono, że brzoza i jej drewno ujemnie jonizuje otoczenie i przekazuje pozytywne energie.

Brzozy to także ostoja roślin i zwierząt. Na brzozach wiją gniazda kosy, kwiczoły, wilgi i remizy, a w ich miękkich pniach kują dziuple dzięcioły. Owoce i pączki brzóz zjadają gile, czeczotki, cietrzewie i głuszce, zaś zielone pędy łosie i zające. Pszczoły zbierają krople brzozowej żywicy i tworzą kit pszczeli. Wśród brzóz szukają schronienia także chore lub zranione zwierzęta, które ocierają się o brzozowe pnie lub leżą u ich podnóża.

Jest gatunkiem wykorzystywanym do leczenia wielu chorób. Surowcem leczniczym są głównie liście, jak również grzyb (tzw. guz brzozy) oraz sok, zawarty w pniu i gałęziach. Kiedyś świeżych liści brzozy używano do okładów przeciw reumatyzmowi, a naparu z liści i pączków – przy czerwonce i biegunce. Obecnie wyciąg z liści brzozy stosuje się przy przewlekłych chorobach dróg moczowych, z małym wydzielaniem moczu, szczególnie przy obrzękach na tle nerkowo – sercowym. Pomocniczo przyjmuje się go przy kamicy nerkowej i gośćcu. Ma on także zastosowanie zewnętrzne przy niektórych schorzeniach skóry: łojotoku, łuszczycy i trądziku młodzieńczym, do obmywa przy zaczerwienieniu skóry i pielęgnacji włosów.

Ponadto herbata z liści świetnie nadaje się do odtruwania organizmu i oczyszczania krwi, z soku natomiast produkuje się m.in. szampony do włosów i tzw. wodę brzozową – liście brzozy używa do płukania włosów, co wpływa dodatnio na ich porost. W medycynie ludowej – do wybielania skóry i przeciw piegom.

Guz brzozy brodawkowatej stosowany jest przy chorobach nowotworowych, przewlekłych chorobach przewodu pokarmowego i bakteryjnych schorzeniach wątroby. Niezależnie od tego z kory brzozowej otrzymuje się aromatyczny olejek leczniczy, a z drewna, korzeni i kory – dziegieć, smołę i olej juchtowy.
Brzozy wytwarzają duże ilości soku. Jest on pozyskiwany z pnia przez nawiercenie w nim niewielkich otworów – można w ten sposób w ciągu roku uzyskać nawet 50 litrów soku z jednego dużego drzewa. Dawniej z soku brzóz wytwarzano lemoniadę. Sok zawiera głównie fruktozę, liczne sole mineralne (potas, miedź, mangan, fosfor i wapń) oraz witaminę B.

Powinniśmy też przytulić się do tego drzewa także wtedy, kiedy musimy podjąć kłopotliwą decyzję lub nie widzimy wyjścia z jakiejś sytuacji. Dzięki brzozie łatwiej nam będzie odkryć nowe, nie uświadomione możliwości. Kontakt z brzozą przyniesie spokój, wzmocni siły, doda otuchy. Pozwoli rozwinąć intuicję i wrażliwość. Zneutralizuje też szkodliwe promieniowanie. Istotną właściwością fitoncydów jest zdolność oczyszczania powietrza z bakterii oraz jonizacja powietrza. Dla przykładu w promieniu 3-5 m wokół krzewów jałowców, drzew brzóz czy sosen utrzymuje się strefa wolna od bakterii. Pomysłem na poprawę warunków zdrowotnych w miastach jest stworzenie wysp fitoncydowych. Pomysł polega na wprowadzeniu punktowym gatunków emitujących do środowiska pożądane związki. Idealnie byłoby, gdyby po osiągnięciu dojrzałości korony drzew bądź krzewów były oddalone od siebie o kilka metrów.

Oddziaływanie drzew i krzewów na ludzkie zdrowie jest bardzo różne i wielopłaszczyznowe. Przejawia się ono przez natlenianie dolnych warstw atmosfery, zwiększanie wilgotności powietrza, wydzielanie bakteriobójczych fitoncydów, lotnych związków eterycznych i aromatycznych, ujemną jonizację powietrza, oddziaływania estetyczne, dostarczanie cienia, owoców oraz rozmaitych surowców farmakologicznych.

Na wzrost zawartości tlenu w powietrzu atmosferycznym wpływają wszystkie rośliny chlorofilowe, które uczestniczą w procesie fotosyntezy. Do uprzywilejowanych pod tym względem należą jednak drzewa i krzewy, które odznaczają się dużymi przyrostami biomasy, a szczególnie światłolubne, u których proces fotosyntezy przebiega z większą intensywnością. Zarówno w miastach, jak też i innych terenach zabudowanych, które stosunkowo łatwo nagrzewają się od słońca, wilgotność powietrza ulega zmniejszeniu. W takich warunkach ludzie i zwierzęta nie czują się dobrze i stosunkowo łatwo ulegają osłabieniu. Do poprawy wilgotności przyczyniają się wówczas najlepiej drzewa. Można je porównać do pomp ssąco – tłoczących, które pobraną z ziemi wodę wprowadzają przez transpirację do powietrza atmosferycznego. A że nie są to bagatelne ilości świadczą o tym liczne wyniki badań przeprowadzonych w różnych warunkach środowiskowych. Ogólnie można powiedzieć, że jedno drzewo liczące kilkadziesiąt lat, wytranspirowuje w ciągu sezonu wegetacyjnego do atmosfery kilkaset litrów wody.

Wytranspirowana przez omawiane rośliny woda powodując wzrost uwilgotnienia dolnych warstw powietrza atmosferycznego poprawia nie tylko warunki bytowe żyjących w danych warunkach ludzi i zwierząt, ale też przyczynia się do oczyszczenia atmosfery ze znajdujących się w niej pyłów dyspersyjnych. W warunkach bowiem zwiększonej wilgotności powietrza na unoszących się w powietrzu pyłach stanowiących tzw. jądra kondensacji skrapla się woda, która powoduje wzrost ciężaru pyłów i przyspieszone ich opadanie grawitacyjne na powierzchnię ziemi. W ten sposób powietrze ulega samooczyszczeniu.

Wszystkie wymienione sposoby oddziaływania drzew i krzewów na oczyszczanie powietrza z pyłów dyspersyjnych są na ogół bardzo skuteczne, gdyż na terenie zadrzewionym i zakrzaczonym wytrącają w ciągu roku od kilkunastu do kilkudziesięciu ton pyłów na 1 ha. Dowodzi to najlepiej jak dużą rolę odgrywają drzewa w poprawie czystości powietrza, co dla zdrowia ludzi i zwierząt absolutnie nie jest bez znaczenia.

Powietrze zanieczyszczane pyłami dyspersyjnymi powoduje rozmaite choroby dróg oddechowych. Drzewa i krzewy zmniejszając zanieczyszczenie powietrza pyłami przyczyniają się więc i do poprawy zdrowia ludzi i zwierząt, chociaż nie zawsze o tym pamiętamy. Zdrowotne znaczenie drzew i krzewów polega również na ich oddziaływaniu bakteriobójczym. Bakteriobójcze działanie wykazują przede wszystkim wydzielane przez drzewa fitoncydy oraz lotne związki zwane olejkami eterycznymi.
W czasie ciepłych i słonecznych dni wydostają się one przez komórki szparkowe oraz nabłonek do otaczającego powietrza i zabijają znajdujące się w nim bakterie i wirusy chorobotwórcze. W ten sposób powietrze atmosferyczne w pobliżu drzew i krzewów wydzielających lotne związki eteryczne jest pod względem bakteriologicznym o wiele czystsze niż w dalszych od nich odległościach. Do drzew i krzewów obficie wydzielających lotne związki eteryczne, a tym samym pozbawiającym powietrze aktywnych wirusów i bakterii chorobotwórczych należą przede wszystkim drzewa i krzewy szpilkowe, a szczególnie sosna oraz jałowiec pospolity.

W nieco mniejszym stopniu bakteriobójcze działanie wykazują drzewa i krzewy liściaste, a przede wszystkim: brzoza, lipa, wierzba, klon (wszystkie gatunki), robinia akacjowa, dąb, dereń, głóg, róża, jarzębina oraz bez lilak. Przebywanie w pobliżu takich drzew i krzewów bardzo korzystnie wpływa na poprawę zdrowia poprzez antyseptyczne oddziaływanie na chorobotwórcze drobnoustroje dróg oddechowych. Ma to dla zdrowia również bardzo duże znaczenie.

Niektóre drzewa i krzewy odznaczają się właściwościami powodującymi ujemną jonizację powietrza. Jest to dla zdrowia bardzo korzystne, gdyż zmniejsza napięcie elektryczne jakie występuje pomiędzy górnymi warstwami atmosfery ziemskiej a litosferą. Przy dużych wartościach dodatnich potencjałów elektrycznych samopoczucie nie jest najlepsze, a odporność organizmów ludzkich i zwierzęcych na rozmaite choroby staje się mniejsza. Właśnie ujemna jonizacja powietrza obniżając wspomniane napięcie potencjałów dodatnich i ujemnych w środowisku życia czyni je bardziej przyjaznym. Do drzew i krzewów, które ujemnie jonizują powietrze atmosferyczne, a tym samym czynią go korzystniejszym dla zdrowia ludzi i zwierząt należy m. in. brzoza, a szczególnie brodawkowata.

Przebywanie w pobliżu wymienionych drzew i krzewów jest bardzo wskazane, gdyż korzystnie wpływa na samopoczucie przez odstresowanie i sprawniejsze funkcjonowanie naszych układów wewnętrznych. W tym kontekście nie może dziwić fakt sadzenia brzozy, lipy, bzu lilaka oraz czeremchy zwyczajnej w bezpośrednim sąsiedztwie domów i obejść gospodarskich oraz częstego przebywania w ich pobliżu. Zapachy wydzielane przez rośliny, a w tym drzewa i krzewy nie są też pozbawione wpływu na nasze zdrowie, a nawet zachowanie. Stwierdzono przy tym, że przyjemne zapachy wpływają na nas korzystnie (aromatoterapia), a nieprzyjemne odwrotnie. Miłe zapachy wydzielane przez rośliny w pewnym sensie działają odurzająco, to znaczy wpływają na nas uspokajająco i pozytywnie usposabiają do otoczenia, a to nie jest obojętne dla naszego zdrowia. Stwierdzono też, że przyjemne zapachy roślinne wpływają też pobudzająco na apetyt i przyspieszają trawienie, co też nie jest bez znaczenia dla zdrowia.

W omawianiu oddziaływania drzew i krzewów na zdrowie ludzi i zwierząt nie można też pominąć znaczenia estetycznego, czyli pięknego wyglądu dostarczającego człowiekowi szczególnych wzruszeń psychicznych, które nie pozostają bez wpływu na zdrowie i kondycję ludzi. Wzruszeń estetycznych dostarczać mogą gigantyczne rozmiary drzew, rozłożyste korony, wspaniałe sylwetki, a przede wszystkim piękne, kolorowe kwiaty, okazałe liście i potężne pnie. Wszystkie te rzeczy mogą budzić zachwyt i emocje, które niewątpliwie nie pozostają bez pozytywnego wpływu na zdrowie. Na ogół nie zdajemy sobie sprawy, jak wielki i różnorodny wpływ wywierają na nasze zdrowie drzewa i krzewy i to nawet te najpopularniejsze i pospolicie spotykane. Wszystkie bowiem zwiększają zawartość tlenu w powietrzu, jego wilgotność, zmniejszają zapylenie powietrza emitowanymi do atmosfery pyłami dyspersyjnymi i powodują poprzez wydzielanie lotnych związków eterycznych jego aseptyzację, czyli wyjaławianie z drobnoustrojów chorobotwórczych, co ma dla zdrowia istotne znaczenie. O oddziaływaniach zdrowotnych drzew należy więc nieustannie pamiętać.

Spacerując po lesie nie zapomnijcie przytulić się do brzozy.

Darz bór
Stanisław Blonkowski
źródło: Życie Powiatu Iławskiego

O autorze STANISŁAW BLONKOWSKI (1947) emerytowany leśnik, od półwiecza związany z lasami Pojezierza Iławskiego. Swoje przyrodnicze fascynacje przedstawia w obrazach i fotografiach, którymi zilustrował albumy „Lasem zachwycenie – obiektywem i pędzlem Stanisława Blonkowskiego”, „Zielony skarbiec ziemi suskiej”, „Perły natury powiatu iławskiego”, „Zielony skarbiec Gminy Iława”, „Lasy ludziom, ludzie lasom”, „W krainie orlika krzykliwego – Nadleśnictwo Orneta”, „Z pól, łąk, jezior i lasów ziemi suskiej”, „Przyroda powiatu iławskiego”, „Susz Triathlon 25 lat. W jeziorze, przez miasto, pole i las”, „Aleje i zadrzewienia Gminy Susz”, „Nadleśnictwo Susz”. Jego ilustrowane fotografiami artykuły o przyrodzie są stałą pozycją aperiodyku Skarbiec suski oraz tygodnika Kurier regionu iławskiego. Wiedzę o pięknie przyrody i jej zagrożeniach przekazuje w postaci licznych pogadanek, odczytów i wykładów w przedszkolach, szkołach i uniwersytetach trzeciego wieku. Jest współzałożycielem i honorowym członkiem Stowarzyszenia Leśników Fotografików.

Brzozy - olej na płótnie w wykonaniu Stanisława Blonkowskiego

Brzozy często opanowują grunty porolne, fot. Stanisław Blonkowski

Plantacja brzozy brodawkowatej na półwyspie w okolicy Matyt (nad Jeziorakiem), fot. Stanisław Blonkowski