Opiszą życie Żydów na Warmii

Takie informacje zawsze cieszą… Podczas 12. edycji konkursu „Róża Regionów – najlepsze projekty promujące polskie produkty turystyczne” powiat olsztyński otrzymał wyróżnienie za cykl czterech „podpowiedników” turystycznych, tworzących serię „Biblioteczka Świętej Warmii”. Organizatorem konkursu był wydawca „Wiadomości Turystycznych” – ogólnopolskiego miesięcznika branży turystycznej.
Jak deklarowali organizatorzy „specjaliści są zgodni – w zalewie wydawnictw promocyjnych i social mediów wzorcowy produkt musi od razu przykuwać uwagę odbiorcy”, dlatego przede wszystkim pod tym kątem jury konkursu oceniał promocję miast, regionów i produktów turystycznych.

— Cieszę się, że po raz kolejny eksperci, fachowcy z branży turystycznej i marketingowej docenili nasz produkt, jakim jest Szlak Świętej Warmii i działania związane z promocją naszego regionu — mówił Andrzej Abako, starosta olsztyński, przewodniczący Stowarzyszenia Miast, Gmin i Powiatów – Szlak Świętej Warmii.

— Także za pomocą książek, „podpowiedników” z naszej „biblioteczki”, staramy się zachęcać zarówno turystów, jak i mieszkańców regionu do poznania Warmii i podróży po niej w formule krótkich wypadów czy też dłuższych wycieczek.

Ci, którzy wyjechać nie mogli, zostali wymordowani

„Biblioteczkę Świętej Warmii” tworzą już cztery pozycje książkowe ukazujące się na rynku księgarskim co roku wraz z początkiem sezonu turystycznego. Pierwsza, „Szlak Świętej Warmii”, została zaprezentowana w czerwcu 2020 roku. Rok później wyszły drukiem „Okolice Szlaku Świętej Warmii”, a w roku ubiegłym „Na Szlaku Świętej Warmii”. W tym roku z kolei ukazał się czwarty tom: „Po Świętej Warmii z Mieczysławem Orłowiczem”. I także w 2023 roku powinna ukazać się jeszcze jedna pozycja z tej serii" „Żydzi na Warmii”, a na rok 2024 planowane są już dwie publikacje poświęcone warmińskiej kuchni oraz gminie Purda.

Warto na chwilę zatrzymać się przy zagadnieniu związanym z życiem Żydów na naszym regionie – historii nieoczywistej, być może nawet zapomnianej. Żydzi bowiem na obecnych ziemiach Warmii i Mazur zaczęli się pojawiać w XV wieku. Byli to głównie kupcy zajmujący się handlem obwoźnym. Ówczesne prawo utrudniało im osiedlanie się w regionie. Stało się to możliwe dopiero w XIX wieku — wtedy Żydzi zaczęli zajmować się prowadzeniem karczm, sklepów kolonialnych, z czasem pojawiali się żydowscy lekarze, naukowcy. Najbardziej znanym mieszkańcem żydowskiego pochodzenia urodzonym na Warmii (w Olsztynie) jest Erich Mendelsohn (1887-1953), światowej sławy architekt.

W miastach, w których żyli żydowscy przemysłowcy, zaczęto budować bożnice, prywatne szkółki dla dzieci, w większych ośrodkach gminy żydowskie wznosiły synagogi.

W 1933 roku, kiedy w Niemczech do władzy doszli naziści, wielu Żydów opuściło region. Ci, którzy wyjechać nie mogli, zostali wymordowani. W 1939 roku 139 żyjących w Olsztynie Żydów umieszczono w domu starców, zlokalizowanym przy miejscowej synagodze. Dwa lata później trafili tam Żydzi pochodzący z południowej części Prus Wschodnich. W 1942 roku trzy transporty z ludnością żydowską zostały skierowane w rejon Mińska i do Teresina. Tam ich zabito. Przeżyć udało się tym, którzy przed 1939 rokiem wyjechali z Niemiec.

Bez przeszłości nie ma przyszłości

Po warmińskich Żydach nie zostało wiele pamiątek czy zabytków. Poza żydowskimi cmentarzami uwagę należy zwrócić na pewno na synagogę w Barczewie z 1847 roku, która przetrwała, bo w 1937 roku gmina żydowska sprzedała ją Katharinie Kuck, mieszkance miasta. Jako że budynek przestał być mieniem żydowskim, uniknął losu wielu innych bożnic i synagog, które podczas tzw. nocy kryształowej w 1938 roku, gdy Niemcy niszczyli żydowskie nieruchomości w III Rzeszy, zostały zdewastowane lub spalone.

Dawna barczewska synagoga przetrwała zarówno przedwojenną, jak i wojenną zawieruchę. Wewnątrz budynku zachowała się dawna sala modlitwy dla mężczyzn oraz empora, w synagodze wykorzystywana jako babiniec, a w ogrodzie znajduje się fragment mykwy, czyli łaźni żydowskiej, która mieściła się nad brzegiem Kanału Młyńskiego, a dzisiaj Pisy Warmińskiej.

W 2017 roku sprowadzono odzyskane 24 macewy z barczewskiego kirkutu (cmentarza żydowskiego) i utworzono lapidarium pod warmińskim niebem.

Obecnie działa tu Powiatowa Galeria Sztuki „Synagoga”. Budynek przechodzi rewaloryzację. Dzięki temu dawna synagoga będzie mogła poszerzyć zakres działalności. Budynek ma być całorocznym miejscem integracji społeczności lokalnej, obcowania z kulturą, miejscem warsztatów na temat kultury warmińskiej.
— Bez przeszłości nie ma przyszłości, dlatego chcemy zachować pamiątki z czasów, gdy synagoga powstała. Zachowało się ich wiele, jak choćby dawna sala modlitwy dla mężczyzn oraz empora, wykorzystywana jako babiniec, w ogrodzie znajduje się fragment mykwy – łaźni żydowskiej, w 2017 roku w ogrodzie powstało lapidarium z odzyskanych macew z barczewskiego kirkutu. Sztuka z kolei jest tym, co łączy pokolenia, uczy wzajemnego szacunku, a naszą misją jest łączenie ludzi o różnych poglądach, tradycjach, zwyczajach i religii — podsumowuje Krystyna Szter, wieloletnia kurator Powiatowej Galerii Sztuki „Synagoga”, prezes barczewskiego oddziału Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego „Pojezierze”.

raz

„Biblioteczka Świętej Warmii” to jeden z podstawowych elementów projektu turystyczno-promocyjnego Szlak Świętej Warmii, realizowanego od 2020 roku przez powiat olsztyński, a obecnie także przez stowarzyszenie. Jest też platformą współpracy 33 samorządów oraz lokalnych społeczności i biznesu zainteresowanych wykorzystaniem potencjału turystycznego regionu dla jego zrównoważonego rozwoju gospodarczego.