Lasy na Mierzei Wiślanej: przeszłość i teraźniejszość

Mierzeja jeszcze na przełomie XIII i XIV w. składała się z szeregu wydłużonych wysepek i pocięta była licznymi ujściami delty Wisły. Ten piaszczysty wał wydmowy zaczął się formować około 6-7 tysięcy lat temu wskutek postglacjalnego wzrostu poziomu morza (przy jego poziomie około 30 m poniżej obecnego poziomu) oraz procesów formowania przez fale i prądy brzegowej bariery piaszczystej, obecnej Mierzei Wiślanej. Materiał na budowę mierzei pochodził z abradowanych klifów Sambii oraz dostarczany był przez Wisłę. W miarę wzrostu poziomu morza następowało narastanie mierzei i przemieszczanie jej w całości ku lądowi, powodując wkraczanie piaszczystych serii na muliste osady laguny. Działalność wiatrów na piaski nagromadzane na plażach skutkowała formowaniem wałów wydmowych na zapleczu brzegu.

Pod koniec epoki kamiennej Mierzeję Wiślaną porastał las mieszany z dębem oraz występującymi pojedynczo lipami, wiązami, brzozą i leszczyną. Diagramy pyłkowe wskazują, że pod koniec epoki brązu malał udział składników lasu dębowego. Ich miejsce zajął grab oraz buk najbardziej rozpowszechniony w okolicach Przebrna. Stosunkowo mały udział sosny w zapisie kopalnym dowodzi, że ówcześnie odgrywała ona stosunkowo niewielką rolę przestrzenną. Stanowiła zapewne domieszkę w lasach dębowych oraz dominujący składnik borów występujących na najuboższych siedliskach wydmowych (bory nadmorskie) oraz w części wilgotnych zagłębień terenu (bory bagienne). Jeszcze w XVI w. udział tego gatunku był stosunkowo mały, a drzewostany iglaste (bory sosnowe) zajmowały tylko niewielką część Mierzei (głównie w okolicy Stegny i Sztutowa).

Jeżeli chodzi o lasy „Mierzei i Szkarpawy”, bo takiej terminologii używano w okresie nowożytnym, to weszły one w połowie XV w. w skład dóbr Gdańska. Na ówczesnych mapach określane były jako Dantzyce Walt bis an Stuthof lub Nerhunge Heyde. „Trwałemu karczunkowi” podległy tylko drzewostany położone już na żyznych glebach między północnymi brzegami Leniwki i Szkarpowy a pasem wydm.

Spore spustoszenia przyniosły też działające tam huty i potażarnie. Patrząc na mapy z XVII i XVIII w. i porównując je z mapami z atlasu Schroettera z końca tego stulecia, widzimy, że duży kompleks leśny leżał bezpośrednio na północ od Gdańska, na wydmach na wschód od ujścia Wisły, dalej na wschód, ulegając przerzedzeniu. W rejonie wsi Sobieszewo i Mikoszewo dawny las był całkowicie wykarczowany i dopiero od wsi Jantar znów na wydmach występowały drzewostany porastające, choć niejednolicie, także całą Mierzeję Wiślaną.

Każdy z tych trzech obszarów był zarządzany przez inną administrację: Urząd Wyżyny, Urząd Mierzei i Szkarpawy oraz tzw. panów żuławskich – burmistrza wraz z dwoma wyznaczonymi rajcami. W XVIII w. nad całością spraw leśnych w tym rejonie czuwał Urząd Leśny w Warczu. Nad lasami wszystkich dóbr Gdańska czuwało przynajmniej kilkunastu Waldknechtów. Niestety Försterordung wydany dla Wyżyny nie zachował się w archiwum gdańskim. Wiemy jednak, że owi strażnicy leśni mieli stosunkowo duże uprawnienia. Nie dość tego, liczyć mogli na wsparcie sprawnej administracji bogatego miasta. W tym kontekście nie dziwi informacja, że leśny z Pruszcza miał w 1647 r. przydzielonych do pomocy czterech żołnierzy miejskich. Na terenie Szkarpawy spotykamy się nawet (choć tylko raz) z określeniem całej służby leśnej (Holz- und Waldknechte) nazwą Bolneknechte – „straż dylowa”. Obok niej funkcjonowali jeszcze Wolfjägerzy, których w drugiej połowie XVII w. było na „Mierzei i Szkarpawie” około dziesięciu. Byli to myśliwi, odpowiednicy strzelców znanych nam z lasów Grodzieńszczyzny, obciążeni powinnościami łowieckimi wobec władz miasta, w tym do pilnowania posiadłości miejskich przed wilkami. Jednak można przypuszczać, że pełnili także służbę strażniczą w przydzielonych sobie rewirach łowieckich. Liczyć mogli także na pomoc sołtysów, którzy poza obowiązkami dotyczącymi zwożenia drzewa byli zobowiązani do pomocy w polowaniach.

W okresie późniejszym dalsza wycinka lasów i pożary spowodowały znaczne odlesienia i uruchomienie podłoża wydmowego. W XVII w. procesy eoliczne były już tak nasilone, że odnotowywano zasypywanie osiedli ludzkich we wschodniej części Mierzei. Proces ten trwał jeszcze do XIX w., zwłaszcza na wschód od Krynicy Morskiej, gdzie odlesienia były największe. Procesy eoliczne zapoczątkowane odlesieniem spowodowały także zmiany w istniejących jeszcze lasach, co istotne było zwłaszcza na siedliskach wilgotnych, gdzie organiczne często podłoże przysypywane było warstwą piasku.

Uruchomione wydmy zaczęto umacniać w XVIII w., a szczególnie intensywnie w wieku XIX, najczęściej poprzez obsadzanie niestabilnego podłoża trawami wydmowymi oraz zalesianie drzewami iglastymi (sosną). Dzięki tym działaniom procesy wydmotwórcze zostały opanowane – na początku XX wieku na Mierzei Wiślanej nie istniały już praktycznie niezalesione wydmy.

Monokultury drzew iglastych zakładano zarówno na nielicznych siedliskach borowych, jak i dominujących w skali Mierzei Wiślanej siedliskach lasowych. Istotny wpływ na niektóre zbiorowiska leśne Mierzei Wiślanej miały także odwodnienia, które prowadzono tu głównie w XIX i XX w. w ramach niemieckiej gospodarki leśnej. Objęły one, występujące dość licznie w zagłębieniach międzywydmowych, niewielkie zbiorniki wodne i towarzyszące im często torfowiska. Istotnym ich skutkiem było przesuszenie praktycznie wszystkich zbiorowisk leśnych zajmujących siedliska wilgotne oraz zmniejszenie ich zasięgu.

W okresie II wojny światowej były to tereny raczej wolne od działań militarnych. Dopiero ofensywa Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. przyniosła duże spustoszenia i zniszczenia w drzewostanie. Lasy zostały zdewastowane, często wycięte na dużych powierzchniach, postrzelane. Drewno służyło do budowy bunkrów i zasieków. Gleba i runo leśne niszczone były przez liczne okopy i leje po wybuchach.

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku zostało tu utworzone Nadleśnictwo Stegna. W skład Nadleśnictwa weszły głównie lasy byłego Wolnego Miasta Gdańsk. Pierwszy powojenny prowizoryczny plan urządzania gospodarstwa leśnego został opracowany na okres od 01.01.1952 do 31.12.1961. Ciekawostką jest, iż w pierwszych latach obowiązywania tego planu w Nadleśnictwie Stegna tytułem próby stosowano kierunek cięć z południa na północ. Doprowadziło to do powstania dużych szkód podczas silnych sztormowych wiatrów wiejących od strony morza. Dopiero w roku 1955 przywrócono kierunek cięć ze wschodu na zachód. Sposób zagospodarowania w tym czasie na ogół był zgodny z ówczesnymi Zasadami Hodowli Lasu. W części drzewostanów Nadleśnictwa Stegna wstrzymano użytkowanie rębne zrębami zupełnymi z uwagi na znaczny wzrost ruchu turystycznego. Podjęto również próbę wykorzystania odnowień naturalnych sosny na uboższych siedliskach. Odnowienia na powierzchniach otwartych wykonywano poprzez sadzenie sosną, rzadziej świerkiem, dębem, bukiem, brzozą. Z końcem grudnia 1973 r. leśnictwo Sobieszewo zostało przekazane do Nadleśnictwa Oliwa. W tym samym roku z dotychczasowych Nadleśnictw Elbląg, Kadyny i Stegna utworzono Nadleśnictwo Elbląg.

W 1991 r. uchwalona została Ustawa o lasach, nowatorska w podejściu do funkcjonowania Lasów Państwowych. Wprowadzała ona zasady trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrodniczych na całym obszarze Lasów Państwowych. Trwałe i zrównoważone zagospodarowanie lasów oznacza takie postępowanie hodowlane i ochronne oraz stosowanie takich metod urządzania i użytkowania lasu, które respektują równoczesny rozwój i korzystanie z trzech wartości lasu: ekonomicznej, przyrodniczej i społecznej. W rzeczywistości jest to złożony i planowy cykl hodowli i ochrony lasu. Cykl bardzo długotrwały i odporny na gwałtowne zmiany gospodarcze oraz polityczne. Choć lasy Mierzei Wiślanej są w dużej mierze zniekształcone, a wiele z nich ma drzewostan niezgodny z siedliskiem (budowany głównie przez jednowiekową sosnę), to obecna gospodarka leśna dąży do zgodności nowych nasadzeń ze składem potencjalnej roślinności zgodnie z aktualnymi opracowaniami fitosocjologicznymi. Efektem takiego działania mają być trwałe drzewostany, biologicznie odporne, różnorodne i dopasowywane do warunków siedliska. Prowadzone w nich cięcia pielęgnacyjne i związane z przemianą pokoleń starych lasów dostarczają niezbędnego człowiekowi odnawialnego i niezastąpionego surowca – drewna. Przede wszystkim jednak zapewniają trwanie wielofunkcyjnego lasu. Duży popyt na drewno powoduje potrzebę produkcji tego surowca. Najważniejszą zasadą w procesie pozyskania drewna w drzewostanach rębnych jest wykonanie tej czynności w taki sposób, aby możliwe było utworzenie jak najlepszych warunków odnowienia lasu, a więc wzrostu młodych drzewostanów. W procesie odnawiania drzewostanu dąży się do jak największego wykorzystania sił natury poprzez wspieranie naturalnego odnowienia lasu powstałego samoczynnie na odsłoniętych powierzchniach gruntu.

Całość procesów gospodarowania lasami Nadleśnictwa Elbląg podlega kontroli niezależnych firm certyfikujących. Certyfikacja daje zapewnienie, że nasze lasy są zarządzane zgodnie z wymaganiami środowiskowymi, społecznymi i ekonomicznymi - równoważąc potrzeby ludzi, przyrody i ekonomii.

O wysokich walorach przyrodniczych Mierzei świadczy ustanowienie na tym terenie różnorodnych form ochrony przyrody, takich jak:
- rezerwaty: „Mewia Łacha”, „Kąty Rybackie”, „Buki Mierzei Wiślanej”, Park Krajobrazowy Mierzei Wiślanej, Obszary siedliskowe Natura 2000: „Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana” oraz „Ostoja w Ujściu Wisły”, Obszary ptasie Natura 2000: „Zalew Wiślany” oraz „Ujście Wisły”, strefy ochrony ostoi gatunków chronionych, pomniki przyrody oraz powierzchnie referencyjne.

Od grudnia 2011 r. na terenie Nadleśnictwa Elbląg funkcjonuje Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Elbląsko-Żuławskie” powołany w celu „prowadzenia trwale zrównoważonej gospodarki leśnej i monitorowania wpływu tej gospodarki na populacje ptasie oraz tworzenie sprzyjających warunków dla zachowania bogactwa świata roślin i zwierząt, a zwłaszcza występującej na terenie LKP awifauny ”. LKP funkcjonuje na podstawie specjalnie opracowanego dla tego obszaru Jednolitego Programu Gospodarczo Ochronnego ukierunkowanego w dużym stopniu na turystyczne udostępnienie lasu. W celu jego realizacji opracowano w 2015 r. „Koncepcję zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego LKP Lasy Elbląsko-Żuławskie” – dokument ten w dużej mierze zakłada rozwój turystyki tego regionu na realizacji inwestycji budowy kanału żeglugowego na Mierzei Wiślanej. W przyszłości turystyka powinna przynieść regionowi wymierne efekty społeczne i ekonomiczne, przede wszystkim dla społeczności lokalnych. Turystyka będzie generować zwiększone przychody budżetów samorządowych, zwłaszcza gminnych, a także zyski podmiotów gospodarki turystycznej i dochody miejscowej ludności.