Z kart historii. Mławski Obwód Armii Krajowej

14 lutego 2022 roku minęła 80. rocznica powołania Armii Krajowej, a właściwie przekształcenia wcześniej powstałego Związku Walki Zbrojnej. Nowa podziemna struktura była integralną częścią sił zbrojnych państwa polskiego, powołaną przez legalny rząd polski na emigracji, działający początkowo we Francji a następnie w Wielkiej Brytanii.

Armia Krajowa była kontynuatorką wcześniej powstałej organizacji wojskowo-politycznej, a następnie typowo wojskowej. Pierwszą strukturę konspiracyjną zaczęto organizować jeszcze przed kapitulacją Warszawy, we wrześniu 1939 roku. Jak przebiegało tworzenie podziemnych sił zbrojnych w okupowanym kraju? Żeby to prześledzić, musimy cofnąć się do końca września 1939 roku.

Jeszcze przed kapitulacją Warszawy, z rozkazem Naczelnego Wodza marszałka Śmigłego-Rydza, przyleciał samolotem z Rumunii do Warszawy mjr Galinat, który przekazał gen. Rómmlowi, dowódcy armii „Warszawa” polecenie tworzenia wojskowej organizacji konspiracyjnej. Rómmel zadanie te zlecił gen. Michałowi Tokarzewskiemu – Karaszewiczowi, który już wcześniej zaczął organizować wojskowo-polityczną Służbę Zwycięstwa Polski.

Warto w tym miejscu podkreślić, że SZP uzyskała w ten sposób mandat Naczelnego Wodza i od początku była Wojskiem Polskim w konspiracji. Tym samym różniła się od powstających później organizacji paramilitarnych poszczególnych stronnictw, jak Chłopska Straż (Chłosta), później Bataliony Chłopskie utworzone przez podziemne Stronnictwo Ludowe „Roch”, Narodową Organizację Wojskową, następnie Narodowe Siły Zbrojne obozu narodowego, czy Gwardia Ludowa powołana przez Polską Partię Socjalistyczną Wolność, Równość, Niepodległość.

Służba Zwycięstwa Polski została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej rozkazem gen. Władysława Sikorskiego z 13 listopada 1939 roku, premiera i Naczelnego Wodza na emigracji we Francji. Było to kolejne potwierdzenie legalności organizacji podziemnej w kraju, której już od 1940 roku, zgodnie z rozkazami Komendy Głównej, miały podporządkować się wszystkie organizacje paramilitarne.

ZWZ uważany był za Polskie Siły Zbrojne w Kraju. Na potrzeby głównie zewnętrzne, rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 roku zmieniono nazwę ZWZ na Armię Krajową.

Struktura wewnętrzna ZWZ/AK początkowo składała się z 6 obszarów, te zaś dzieliły się na okręgi, obejmujące teren przedwojennego województwa lub miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców. W ich składzie znajdowały się obwody obejmujące powiat. 3 - 5 obwodów wchodziło w skład okręgu.

Niższe struktury stanowiły rejony i placówki obejmujące wieś lub kilka wsi w ramach obwodu. Taki podział terytorialny był konieczny dla zorganizowania dowodzenia, pracy sieci konspiracyjnej i służb.

Obok organizacyjnej istniała też struktura mająca charakter bojowy. Był to podział na sekcje – kilku żołnierzy, łączone w drużyny - kilkunastu ludzi, następnie plutony składające się z paru drużyn i kompanie.

Po początkowym okresie okupacji, koniec 1939 – sierpień 1940 roku, kiedy Komenda Główna znajdowała się we Francji, podział na obszary nie sprawdził się. Komendy obszarów podlegające bezpośrednio Komendzie Głównej nie spełniły oczekiwanego zadania. Praktycznie istniał tylko kontakt z Obszarem nr 1 Warszawa, na czele z komendantem płk. Stefanem Roweckim. Pozostałe komendy niestety nie miały kontaktu z Komendą Główną, ponieważ praktycznie nie zostały utworzone.

Ostatecznie utrwalona została struktura organizacyjna, w której zrezygnowano z powoływania obszarów bezpośrednio podległych Komendzie Głównej ZWZ we Francji. Pułkownik Rowecki został mianowany koordynatorem ZWZ na okupację niemiecką, a gen. Tokarzewski na sowiecką. Niestety tej funkcji nie objął, ponieważ został 7 marca 1940 roku aresztowany przez NKWD przy przekraczaniu nielegalnie granicy.

18 czerwca Stefan Rowecki został wyznaczony na zastępcę Komendanta Głównego, a 30 czerwca, po klęsce Francji i przeniesieniu rządu emigracyjnego do Wielkiej Brytanii, został mianowany Komendantem Głównym ZWZ. Wcześniej otrzymał awans na generała brygady. Tym samym sprawy konspiracyjnej armii w kraju całkowicie znalazły się w rękach osób działających na terenie okupacji, a nie na emigracji. Ułatwiło to podejmowanie ważnych decyzji.

Obszar nr 1 Warszawa składał się z dwóch okręgów: Warszawa miasto i Warszawa województwo. Do interesującego nas okręgu Warszawa województwo wchodziły obwody obejmujące powiaty.

Po kolejnej reorganizacji na przełomie lat 1941/1942 okręg Warszawa województwo został podzielony na trzy podokręgi: północny w którym znajdował się obwód mławski, zachodni i wschodni.

Podokręg północny składał się z obwodów, które zostały włączone do III Rzeszy, (organizacyjnie znalazły się w rejencji ciechanowskiej). W jego składzie były dawne powiaty: ciechanowski, mławski, działdowski, makowski, płoński, pułtuski, sierpecki, płocki, przasnyski oraz miasto Płock. Komenda podokręgu usytuowana została w Warszawie. Nie było to zbyt dobre rozwiązanie, ponieważ kurierzy musieli przekraczać granicę między Generalną Gubernią a III Rzesza, a to zawsze nastręczało wiele problemów.

Omawiając dość skomplikowaną strukturę AK, należy również wspomnieć o bardzo ważnym, pośrednim ogniwie, miedzy obwodami a podokręgiem, jakimi były Inspektoraty Rejonowe.

Obwód mławski razem z działdowskim i przasnyskim, początkowo wchodził w skład Inspektoratu IV, potem, gdy liczbę inspektoratów zmniejszono do trzech, należał do Inspektoratu II, by pod koniec 1942 roku, gdy ponownie powrócono do czterech, obwód mławski wszedł w skład III wraz obwodami ciechanowskim i działdowskim.

Ponowna reorganizacja Podokręgu Północnego przeprowadzona w grudniu 1944 roku powołała dwa inspektoraty. Mława znalazła się w Inspektoracie II z obwodem działdowskim, płockim i sierpeckim.

Ta nadmierna reorganizacja nie sprzyjała stabilizacji działalności podziemnej, powodowała chaos i niepotrzebne ciągłe zmiany organizacyjne, wynikała z przyczyn obiektywnych, jakimi były aresztowania, wywózki na przymusowe roboty do Niemiec i przechodzenie oficerów do innych organizacji konspiracyjnych.
c.d.n.
Dr Leszek Arent, wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej.