Wierzyli, że Warmia będzie w Polsce

Michał Bartnik, chłopak siedemnastoletni z Gryźlin, pierwszy przywitał mnie na dworcu. Był w płaszczu wojskowym, z czerwoną opaską na ramieniu...Kontrolował i rozbrajał...wracających do domów żołnierzy. Zdzierał podoficerom...naszywki a oficerom...naramienniki. I o dziwo ten ongiś butny żołnierz pruski podchodził potulnie do Bartnika i pozwalał robić ze sobą, co tylko ten chce, byle jak najszybciej dostać się do domu — tak swój powrót z wojny do domu i atmosferę na olsztyńskim dworcu zapamiętał Jan Baczewski (1890-1958), jeden z najznaczniejszych polskich działaczy na Warmii, który już kilka dni później stał się członkiem Polskiej Rady Ludowej.

Rewolucyjne nastroje w Niemczech, choć na krótko, odbiły się też w Olsztynie. Na wieży ratusza zawieszono ponoć czerwoną flagę. Przez ulice przeszedł pochód około tysiąca żołnierzy. Uczestnicy pochodu nieśli transparenty z napisami: „Precz z wojną!”, „Żądamy porozumienia z Polakami!”. Wkrótce jednak rząd i niemieckie ugrupowania nacjonalistyczne ostudziły te nastroje. Niemców szybko połączył wspólny cel: walka o korzystne dla siebie granice państwowe.

Polscy Warmiacy skupili się wokół powstałej 18 listopada 1918 roku w Olsztynie Warmińskiej Rady Ludowej. Rada w razie przyznania południowej Warmii Polsce miała przejąć tam władzę administracyjną. Oddzielną Radę Ludową dla Mazur utworzono w Nidzicy. Obie Rady przyjęły kierownictwo nad działalnością Polaków na tych ziemiach.

W skład Warmińskiej Rady Ludowej weszło 26 osób. Prezesem został ks. Walenty Barczewski (1856 -1928), proboszcz z podolsztyńskiego Braswałdu. Wiceprezesem Andrzej Czeczka z Łańska, sekretarzem redaktor „Gazety Olsztyńskiej” Stanisław Nowakowski, a skarbnikiem kupiec Wiktor Szulc z Olsztyna.

Poza nimi w skład Polskiej Rady Ludowej w Olsztynie wchodzili:
Jan Baczewski z Gryźlin (po wyjeździe redaktora Nowakowskiego do Warszawy został sekretarzem Rady), Maria André z Olsztyna, ks. dr Robert Bilitewski z Klebarka Wielkiego, Jan Kaliński z Gryźlin, Jan Kowalski z Barczewa, Tadeusz Kentzer z Tęgut, Józef Krix ze Stękin, Michał Lengowski z Zielonowa, ks. Wacław Osiński z Butryn, Józef Olk z Leszna, Seweryn Pieniężny i Władysław Pieniężny z Olsztyna, ks. Hieronim Poetsch z Klewek, Piotr Prass z Plusk, Andrzej Samulowski z Gietrzwałdu, Aleksander Sosna z Olsztyna, Tadeusz Wojnowski z Kiersztanowa, Stanisław Żurawski z Kajn. Na początku w posiedzeniach brali też udział Polacy z powiatu reszelskiego: August Bikowski, Sylwester Antoni Sznarbach i ks. Wojciech Mądry.

28 listopada 1918 roku rząd premiera Jędrzeja Moraczewskiego wydał ordynację w sprawie wyborów do Sejmu Ustawodawczego w Warszawie. Objął nią także Olsztyn i powiat olsztyński oraz powiaty ostródzki, nidzicki, piski (wtedy nazywanym jansborskim), giżycki, ełcki, szczycieński, reszelski i mrągowski. W ten sposób wyraźnie podkreślone, że Rzeczpospolita uważa te ziemie za przynależne do Polski i nie zamierza z nich rezygnować.

Ordynacja rządu Moraczewskiego spowodowała ostrą reakcję władz niemieckich, które pod groźbą zdrady stanu, zakazały Polakom z Prus udziału w tych wyborach. Redaktor Stanisław Nowakowski radził: „nie możemy uczestniczyć w wyborach do sejmu polskiego w Warszawie, gdyż jak nam grozi, poszlibyśmy do więzienia”. Postanowienie rządu pozostało zatem tylko na papierze.

Polacy zdecydowali wtedy, że, aby podkreślić swoją przynależności do narodu polskiego, należy zbojkotować rozpisane w tym samym czasie wybory do parlamentu niemieckiego. Żandarm ze Skajbot donosił, że „Nowakowski i Sosna, przemawiając na wiecu, żądali, aby zbojkotować wybory do Landtagu”. Do bojkotu ostatecznie nie doszło.

W tym czasie olsztyńska Rada Robotniczo-Żołnierska organizowała wiece, na których podejmowano rezolucje o niemieckim charakterze prowincji. Nadto ta rada oraz prezes rejencji olsztyńskiej, ogłosiły że „pobieranie podatku narodowego przez Warmińską Radą Ludową oraz udział Polaków w wyborach do polskiej Konstytuanty w Warszawie, uznane zostanie za zdradę stanu i będzie z całą surowością karane”.

Jeden z przedstawicieli olsztyńskiej Rady Robotniczo-Żołnierskiej w wystąpieniu ostrzegał Polaków przed „politycznymi machinacjami, a zwłaszcza przed oderwaniem ziem pruskich, gdyż wówczas musielibyśmy wkroczyć, jak powiedział, z całą stanowczością”.

W tej sytuacji, nie mogąc liczyć na zdecydowane wsparcie ze strony powstającej Rzeczypospolitej polskie Rady Ludowe ograniczyły swoje działania do porządkowania struktur terenowych i przeprowadzenia wyborów delegatów na przygotowywany między 3. a 5. grudnia 1918 roku Sejm Dzielnicowy Rad Ludowych w Poznaniu.

Według instrukcji, wybory delegatów na ten sejm, należało przeprowadzić, bez względu na stopień zorganizowania Polaków. Chodziło przecież o wyłonienie reprezentacji wszystkich skupisk Polaków. Zgodnie z określonymi zaleceniami z Poznania, przyjęto, że jeden mandat przypadnie na 2500 polskich mieszkańców. Na podstawie tak ustalonych kryteriów z Warmii do Poznania pojechało 22 delegatów, z Mazur – 25 i z Powiśla – 21 osób.

Zakładano, że na południowej Warmii zamieszkiwało 55 tysięcy, a na Mazurach 62,5 tys. świadomych Polaków. Ostatecznie z Warmii delegatami na Sejm Dzielnicowy wybrani zostali: ks. Walenty Barczewski z Brąswałdu, Stanisław Bosacki i Antoni Fiutak z Gietrzwałdu, Wawrzyniec Bratt, Andrzej Czeczka, Jan Hanowski i Władysław Mulczyński z Barczewa, Michał Lengowski z Zielonowa, Stanisław Maćkowiak z Dajtek, Stanisław Nowakowski, Seweryn Pieniężny, Wiktor Szulc i Stanisław Zakrzewski z Olsztyna, Tadeusz Radomski z Łabędzia, Kazimierz Rohloff z Patryk, Tadeusz Wojnowski z Kiersztanowa, Stanisław Żurawski z Kajn oraz z powiatu reszelskiego Józef Goczyna, Józef Grosz, Sylwester Antoni Sznarbach i Antoni Śmieszny.

Przybyli do Poznania delegaci, spotkali się z wyrazami sympatii i solidarności. Jednym z obranych wicemarszałków sejmu został ks. Walenty Barczewski. Pierwszego dnia delegaci uformowali pochód, który przeszedł ulicami miasta, a ludność Poznania wznosiła okrzyki na ich cześć: za Wojciecha Korfantego, który już w połowie październiku 1918 r. w parlamencie niemieckim domagał się, aby do przyszłej Polski przyłączono Poznańskie, Pomorze Gdańskie oraz polskie powiaty Śląska i Prus Wschodnich, „za Śląsk, za Warmię, za Zjednoczoną Polskę!”.

Otwierając obrady Sejmu, Władysław Seyda nie pominął Warmiaków i Mazurów. Mówił: „Witam was, delegatów reprezentantów Prus Królewskich, Warmii i Pomorza, którzy trzymacie straż nad naszym morzem polskim. Witam was, delegatów z Mazur, którzy w najtrudniejszych warunkach nie zatraciliście łączności z narodem polskim”.

Następnego dnia delegaci obejrzeli przedstawienie Obrona Częstochowy. Wkład Warmiaków w prace tego Sejmu był znaczny. Ksiądz Barczewski, jako jeden z wicemarszałków tego sejmu, zabiegał o włączenie delegatów z Warmii i Mazur do prac w różnych komisjach. W skład Rady Naczelnej z Warmii zostali wybrani: ks. Walenty Barczewski i Stanisław Nowakowski, a z Mazur: dr Stanisław Gąsowski, Kazimierz Jaroszyk i Bogumił Labusz.

Po powrocie z Poznania Warmiacy przystąpili do tworzenia towarzystw ludowych we wsiach pod Olsztynem i Biskupcem, organizowania kursów dla nauczycielskich sił pomocniczych, powoływania gniazd sokolich. Pierwsze towarzystwa powstały w Gryźlinach, Pluskach, Dajtkach, Butrynach i Gietrzwałdzie. Wzywała do tego ulotka wydana przez Warmińską Radę Ludową "Łączmy się!" . Wzywano w niej:

Powszechny entuzjazm na Warmii został w pierwszych miesiącach 1919 roku ostudzony postanowieniami Konferencji Pokojowej w Wersalu o przeprowadzeniu plebiscytu, mającego zdecydować o przynależności państwowej Warmii i Mazur.