Warmińska droga do plebiscytu

W Olsztynie oraz w Nidzicy powstały wtedy dwie tajne polskie organizacje: Tajny Komitet Obywatelski na Warmię, obejmujący swym zasięgiem powiaty warmińskie i powiat morąski oraz Tajny Komitet Obywatelski na Mazury, obejmujący wszystkie powiaty mazurskie. Kierownictwo ośrodkiem olsztyńskim objęli ks. dr. Walenty Barczewski i Stanisław Nowakowski, kierownictwo ośrodkiem mazurskim dr. Stanisław Gąssowski, Bogumił Labusz, Zenon Lewandowski oraz Kazimierz Jaroszyk.

14 listopada 1918 roku Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu wezwał Polaków z zaboru pruskiego do ujawnienia konspiracyjnych lokalnych Komitetów Obywatelskich i tworzenia Rad Ludowych oraz przeprowadzenia wyborów delegatów na sejm dzielnicowy w Poznaniu.

18 listopada 1918 roku z Tajnego Komitetu Obywatelskiego na Warmii powstała Warmińska Rada Ludowa, ujawniona 24 listopada 1918 roku na wielkim wiecu polskim w Olsztynie. Odgrywała ona rolę centralnego ośrodka politycznego ruchu polskiego w Prusach Wschodnich. W skład Rady wchodziło 26 członków, którzy reprezentowali różnorodne grupy społeczne. Prezesem został ks. Walenty Barczewski z Brąswałdu, wiceprezesem Andrzej Czeczka (rolnik z Rybaków), sekretarzem dziennikarz Stanisław Nowakowski z Olsztyna, a skarbnikiem Wiktor Szulc również z Olsztyna.

Gdym w sam czas zapoznał dzieła Sienkiewicza,
Inne historyczne, także Mickiewicza,
Walki z zaborcami, cierpienie w niewoli,
Kiedym już zapoznał całokształt tej doli,
Świętym się w mej duszy odbiła obrazem;
Z tymi, co cierpieli, chciałem cierpieć razem.
Odtąd Polska dla mnie była ideałem,
Dla dobra jej sprawy cały się oddałem
Michał Lengowski, Mój życiorys (fragment)

W styczniu 1919 roku do rady dołączyli Jan Baczewski z Gryźlin i Stanisław Żurawski z Kajn. Po objęciu przez Czeczkę wiceprezesury Mazurskiego Związku Ludowego, funkcję jego w Radzie Ludowej przejął ks. Wacław Osiński z Butryn, natomiast po wyjeździe Nowakowskiego do Warszawy w czerwcu 1919 jego stanowisko objął Władysław Pieniężny, brat redaktora "Gazety Olsztyńskiej"

W skład Rady wszedł też Michał Lengowski z Zielonowa koło Gryźlin (rolnik i poeta ludowy). — Zaraz w pierwszych dniach po moim powrocie z wojny myślałem o założeniu towarzystwa polskiego w Pluskach i Gryźlinach, gdzie już przed wojną urządzałem zebrania w małym gronie. W Pluskach miałem kilkunastu zwolenników, których już w czasie naszego pobytu w Wesfalii wprowadziłem do organizacji polskiej — wspominał później. — Jednak założenie tych organizacji odradzono mi, aż do czasu odbycia sejmiku dzielnicowego w Poznaniu. Tymczasem w ”Gazecie Olsztyńskiej" ogłoszono że 24 listopada 1918 roku obrana ma być w Olsztynie Polska Rada Ludowa.

Jan Baczewski
"Był Warmiakiem z krwi i kości. Wyróżniał się cechami typowymi dla ludzie tej ziemi, a więc pracowitością, bliskim związkiem z Kościołem katolickim, odnosił się też ze szczególną estymą do nakazów przodków w zachowaniu wiary i mowy polskiej...Powracając z wojny pod koniec 1918 roku, jeszcze w mundurze niemieckiego żołnierza, przewodniczył polskiemu zebraniu Towarzystwa Ludowego w Gryźlinach, do którego zgłosiło udział blisko stu uczestników. Wszyscy byli pewni, że Polska powróci na Warmię".
Jan Chłosta, "Z Gryźlin do Berlina i polskiego Dębna"

— Ponieważ w pierwszych tygodniach po wojnie pociągi nie kursowały należycie, trzeba było jechać wozem. Jan Kaliński z Gryźlin zaprzągł więc konie do wozu i pojechało nas sześciu: był to Kaliński, Jabłoński, Benedykt, Kulik, Kwiatkowski z Gryźlin i ja z Zielonowa. Za Dorotowem dogoniliśmy jeszcze Andrzeja Czeczkę z Rybaków, który szedł pieszo, zabraliśmy go więc na wóz. Przewodniczącym Polskiej Rady Ludowej został ksiądz proboszcz Walenty Barczewski, a Andrzej Czeczka wiceprezesem. Ja wszedłem do rady jako członek — pisał Michał Lengowski.

Ks. Walenty Barczewski zwrócił się do niemieckiej Rady Robotniczej i Rady Żołnierskiej z apelem o włączenie Warmińskiej Rady Ludowej w zakres sprawowanej lokalnie władzy, z zastrzeżeniem, że organizacja będzie skupiała się wyłącznie na sprawach polskich. Propozycja została jednak odrzucona przez obie Rady broniące przedwojennego terytorialnego status quo.

Celem Rady Ludowej stała się integracja ludności polskiej na Warmii. Działacze odwoływali się do świadomości narodowej, przywiązania do wiary i języka. Swoje zadania Rada pragnęła realizować za pomocą legalnych i pokojowych środków. Jednym z głównych celów Warmińskiej Rady Ludowej był wybór delegatów i udział w Sejmiku Dzielnicowym w Poznaniu. Wybrano 21 delegatów, którzy reprezentowali wszystkie gminy południowej Warmii.

3 grudnia 1918 r. zebrał się w Poznaniu Sejm Dzielnicowy który zgromadził delegatów reprezentujących ludność polską z całego zaboru pruskiego i ośrodków emigracji zarobkowej byłego Cesarstwa Niemieckiego. Sejmik miał doprowadzić do utworzenia Naczelnej Rady Ludowej reprezentującej Polaków zamieszkałych na obszarze państwa niemieckiego. Wicemarszałkiem obrad został ks. Walenty Barczewski.

Do pracy poszczególnych komisji zostali włączeni następujący delegaci z Warmii i Mazur:
Komisja Polityczna: ks. Walenty Barczewski, Stanisław Żurawski, Emilia Labuszówna.
Komisja Mandatowa: Stanisław Nowakowski, Stanisław Gąssowski.
Komisja Naglących Spraw Społecznych i Robotniczych: Wiktor Szulc, Ignacy Banachowski.
Komisja Spraw Oświaty i Szkolnictwa: Wanda Krysiewiczówna, Antoni Sznarbach.
Komisja Administracyjna; Jan Hanowski, Antoni Fiutak.
Komisja Bezpieczeństwa Publicznego: Kazimierz Jaroszyk, Andrzej Czeczka, Tadeusz Wojnowski, Michał Wantowy.

Na Sejmiku utworzono również 80 osobową Naczelną Radę Ludową, do której weszli m.in.: ks. Walenty Barczewski, Stanisław Nowakowski (redaktor "Gazety Olsztyńskiej"), dr. Stanisław
Gąssowski, Kazimierz Jaroszyk ( w tym czasie redaktor wychodzącego w Szczytnie pisma "Mazur") i Bogumił Labusz (pochodzący z Rum koło Dźwierzut rolnik).

Sejmik obradował do 5 grudnia, a więc zaledwie 3 dni. Jego owocem było między innymi wydanie "Odezwy niepodległościowej", będącej ważnym krokiem na drodze do odzyskania niepodległości przez Polaków zamieszkujących zabór pruski. Było to także oznaką poparcia dla Rządu Narodowego,
utworzonego 12 listopada 1918 roku, pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego.

Kolejnym krokiem w kierunku samoorganizacji polskich Warmiaków było powołanie do życia Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego. Jego struktury tworzono w Warszawie od maja do sierpnia 1919 roku. Warmiński Komitet Plebiscytowy oficjalnie reprezentował wszystkich Polaków zamieszkałych na terenie południowej Warmii oraz Powiśla. Wszystkie polskie Rady Ludowe z tych terenów podporządkowano Warmińskiemu Komitetowi Plebiscytowemu.

W sierpniu 1919 roku, Warmiński Komitet Plebiscytowy, zaapelował do ludności Warszawy o pomoc materialną i propagandową. Również w innych miastach organizowano wiece i zbiorki pieniężne na ten cel. Sytuację finansową poprawiła zbiórka przeprowadzona jesienią 1919 roku w całym kraju. Od listopada 1919 roku, Feliks Nowowiejski koncertował w wielu miastach Polski, przeznaczając dochód na Warmiński Komitet Plebiscytowy.

Do pracy na tereny plebiscytowe przybywali z głębi Polski ludzie, którzy znali co prawda język niemiecki, ale nie znali stosunków panujących na Warmii. Ta nieznajomość realiów oraz
historycznej przeszłości ludu warmińskiego spowodowała brak zaufania przybyszów do ludności rodzimej, który ciągnął się przez cały okres plebiscytowy. Brak powiązania z lokalną ludnością, jej
organizacjami i stowarzyszeniami było „piętą achillesową” polskiej kampanii plebiscytowej.

Ponadto brak koncepcji prowadzenia kampanii plebiscytowej przez rząd polski, w znacznym stopniu osłabił działalność Komitetu.

Dodatkowo od samego początku w Komitecie dochodziło do tarć, rywalizacji i zadrażnień o podłożu zarówno politycznym, jak i osobistym. W listopadzie 1919 roku, prezesa Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego Brunona Gabrylewicza, który nie zdążył przybyć z Polski na teren plebiscytowy, aresztowano i osadzono w cytadeli warszawskiej pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec i uprawiania komunizmu. Wkrótce Gabrylewicz został zwolniony i zrehabilitowany, gdyż nie znaleziono dowodów jego zdrady, ale wpłynęło to ujemnie na aktywność Komitetu.

Oficjalną siedzibą Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego była Warszawa, do momentu jego rozwiązania i powołania drugiego w grudniu 1919 roku. Faktycznie działacze Warmińskiego
Komitetu Plebiscytowego rezydowali w Grudziądzu.

W grudniu 1919 roku powołano nowy Warmiński Komitet Plebiscytowy z siedzibą w Kwidzyniu. W jego skład weszli: Stanisław Nowakowski z Olsztyna, ks. Walenty Barczewski z Brąswałdu, Antoni Sznarbach z Rzecka koło Reszla, hr. Stanisław Sierakowski z Waplewa, Tadeusz Odrowski z Kwidzynia, Bolesław Wolski z Biskupca Pomorskiego. Prezesem został Kazimierz Donimirski z Małych Ramiz koło Sztumu, ale już w styczniu 1920 roku zrezygnował na rzecz ks. Tadeusza Dykiera. W kwietniu 1920 roku prezesem został wielkopolanin ks. Antoni Ludwiczak.

Tarcia w łonie Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego, a zwłaszcza częste zmiany w jego kierownictwie wykorzystała skwapliwie propaganda niemiecka. Również prasa polska krytycznie oceniała działalność Komitetu. Apele prezesa Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego ks. Antoniego Ludwiczaka o zwarcie szeregów i jedność działania nie przyniosły zakładanych rezultatów.

Równolegle z powstaniem Komitetu w Kwidzyniu, we wrześniu 1919 roku otworzono delegaturę Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Olsztynie, której kierownikiem został Jan Baczewski z Gryźlin. W dwa dni po tej nominacji Baczewski wydzierżawił pomieszczenia przy ul Partyzantów
naprzeciwko hotelu „Centralhotel”, gdzie odbyło się pierwsze zebranie Komitetu połączone z zebraniem Warmińskiej Rady Ludowej. Wkrótce rząd RP z funduszy przeznaczonych na plebiscyt zakupił hotel „Centralhotel”, który do końca trwania plebiscytu został siedzibą Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Olsztynie. Od tego okresu budynek nazywano "Dom Polski".

Organem prasowym Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Olsztynie była "Gazeta Olsztyńska", w Kwidzyniu "Gazeta Polska”.

Obszar plebiscytowy na Warmii obejmował miasto Olsztyn, oraz powiaty ziemskie olsztyński i reszelski. Przeprowadzenie plebiscytu nadzorowały komisje międzysojusznicze powołane przez Ligę Narodów, których siedzibami były Kwidzyn i Olsztyn. 12 lutego 1920 roku w Olsztynie oficjalnie przekazano jej władzę na terenach objętych plebiscytem. Przewodniczącym Komisji Międzysojuszniczej dla okręgu olsztyńskiego został mianowany Ernest Rennie, a dla okręgu kwidzyńskiego gen. Angelo Pavia.
Dopiero wtedy pełną działalność rozpoczęły tu Polskie Komitety Plebiscytowe Warmii i Mazur.

Ryszard Popławski
[quoteu]W tym roku przypada setna rocznica plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu. W związku z tym codziennie publikujemy w Gazecie teksty autorstwa Ryszarda Popławskiego, który skupił się głównie na warmińskich wątkach plebiscytu. Ich autor to potomek rodziny wielce zasłużonej dla polskiej Warmii. Popławscy czynnie angażowali się w powstanie polskiej szkoły w Plusach koło Olsztyna. Otwarto ją w styczniu 1930 roku. Jej opiekunem z ramienia Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego został August Popławski. Pierwszy artykuł opublikowaliśmy 30 czerwca. Archiwalne wydania Gazety Olsztyńska w wersji elektronicznej: kupgazete.pl[/quote]