Polska i dziedzictwo świata

Dziedzictwo materialne obejmuje kilka podstawowych kategorii obiektów i przedmiotów. To zabytki nieruchome - pojmowane zarówno jako pojedyncze budynki czy obiekty, jak i jako cały krajobraz kulturowy - w tym sensie zabytkowy zamek na Wawelu jest częścią zachowanego do dziś układu urbanistycznego dawnego Krakowa. To także zabytki ruchome - średniowieczne foliały, książki z XV-XIX w., dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego. To również zabytki archeologiczne - będące pozostałościami lub śladami dawnych kultur i cywilizacji. To wreszcie obiekty dziedzictwa przyrodniczego, które chronimy z pomocą prawnych form ochrony przyrody jako parki narodowe, rezerwaty czy pomniki przyrody. W Polsce stosujemy kilka różnych form ochrony zabytków - najpowszechniejszą z nich jest wpis do rejestru zabytków.

Na absolutnym szczycie pod względem znaczenia zarówno dla Polski, jak i świata są obiekty wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Dziś nasz kraj ma ich 15 - to 14 zabytków klasy światowej (np. Historyczne centrum Warszawy czy Zamek Krzyżacki w Malborku) i jeden zespół przyrodniczy - Puszcza Białowieska. Kolejne kandydatury są w przygotowaniu. Zważywszy, że cała globalna lista obejmuje 1073 obiekty, z czego 832 to dobra kulturowe, zdecydowanie mamy się czym chwalić - gdyby każdy ze 193 krajów współtworzących listę miał na niej równie silną reprezentację jak Polska, Lista musiałaby liczyć prawie 3000 miejsc.

Lista światowego dziedzictwa funkcjonuje od 1978 r. Już wśród pierwszych w skali całego świata 12 obiektów wpisanych na nią dwa to właśnie zabytki z Polski: Historyczne centrum Krakowa i Kopalnia soli w Wieliczce. Lista jest tworzona na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjętej przez Konferencję Generalną UNESCO w 1972 r. w Paryżu i ratyfikowanej przez Polskę w 1976 r. Decyzje o wpisaniu obiektów na Listę lub ich wykreśleniu (to również się zdarza) podejmuje Komitet Światowego Dziedzictwa (World Heritage Committee) na odbywających się co roku sesjach - ostatnia z nich miała miejsce w Polsce, w Krakowie.

Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni - kaplica św. Kingi w kopalni w Wieliczce

Każdy kraj, który jest członkiem UNESCO, jest zobowiązany do stosowania Zaleceń organizacji w prawie ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego na płaszczyźnie krajowej. To lista 66 wskazań dotyczących dobrych praktyk w ochronie dziedzictwa - wykraczających niekiedy dość daleko poza tradycyjny obszar kompetencji służb konserwatorskich czy resortów kultury, są tam m.in. zapisy o odpowiednim finansowaniu opieki nad dobrami dziedzictwa kultury czy o zasadach współpracy międzynarodowej w tym zakresie. Te, jak i inne konwencje i zalecenia UNESCO, tworzące międzynarodowe regulacje w zakresie ochrony dziedzictwa i zachowania jego różnorodności oraz wiele dokumentów doktrynalnych mają wpływ na kształt wymagań i wytycznych dla miejsc na Liście światowego dziedzictwa.

By zachować najwyższe standardy dotyczące Listy, Komitet Światowego Dziedzictwa wyznaczył katalog wytycznych operacyjnych, które regulują zasady składania wniosków o wpis na Listę. To dokument na 164 strony, stawiający przed wnioskującymi wyjątkowo wysokie wymagania, których spełnienie wymaga sprawnego systemu ochrony dziedzictwa, ale także intensywnej pracy całych zespołów ekspertów, muzealników, konserwatorów, dyplomatów i urzędników nad przygotowaniem kandydatury i doprowadzeniem do wpisu..

Obowiązują ścisłe kryteria, według których propozycje z całego świata kwalifikowane są na Listę światowego dziedzictwa. Przede wszystkim muszą cechować się „wyjątkową uniwersalną wartością” - jak zostało to ujęte w Konwencji z 1972 r. a następnie rozwinięte w wytycznych operacyjnych. Oznacza to, że znaczenie kulturowe lub przyrodnicze danego miejsca lub obiektu jest na tyle wyjątkowe, że przekracza granice regionów i państw. Mocno upraszczając - propozycja godna uznania za światowe dziedzictwo musi należeć do tej kategorii miejsc, które za sprawą przesłanek historycznych, kulturowych lub przyrodniczych uważamy za jednoznacznie godne uznania i ochrony w danym kraju - i to w pierwszej kolejności.

Na tym jednak nie koniec. Dobro kulturowe wpisane na Listę musi spełniać przynajmniej jedno z sześciu wyszczególnionych przez Komitet kryteriów. Powinno więc albo stanowić (i) „wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka”, albo (ii)„ukazywać znaczącą wymianę wartości zachodzącą w danym okresie lub w danym obszarze kulturowym świata”, albo nieść (iii)„unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo” kulturowe lub cywilizacyjne, albo (iv) „być wybitnym przykładem” budowli lub krajobrazu, ilustrującym znaczący etap w historii ludzkości, albo też (v) „być wybitnym przykładem” tradycyjnego osadnictwa czy użytkowania lądu lub morza. Natomiast kryterium (vi) odnosi się do wydarzeń lub żywych tradycji, idei, wierzeń, dzieł artystycznych lub literackich o wyjątkowym znaczeniu, które jednak muszą być powiązane w sposób bezpośredni z danym miejscem.

Oprócz uzasadnienia wartości kandydujące miejsce musi jeszcze przejść test jakości - musi być wystarczająco autentyczne oraz zawierać wszystkie istotne elementy, aby w sposób jednoznaczny i wiarygodny świadczyć o swojej wartości. Jednocześnie zgłaszające je na Listę państwo musi wykazać, że jest w stanie zadbać o jego ochronę, ma wolę i posiada narzędzia temu służące.

Wpis na Listę światowego dziedzictwa ma służyć popularyzacji i zachowaniu dziedzictwa w pełni jego wartości. To niewątpliwie działa - obecność danego miejsca na Liście jest powszechnie traktowana jak globalny znak jakości dla jego niezwykłych walorów. To prestiż dla każdego kraju, który może się pochwalić miejscami i obiektami obecnymi na Liście. Wpis na Listę zwykle także znacząco podnosi atrakcyjność turystyczną nie tylko danego miejsca, ale też całego otaczającego je regionu, co z kolei przekłada się na PKB danego kraju. Prestiż, społeczna duma, korzyści ekonomiczne - to także powody, dla których 193 państwa, które przystąpiły do Konwencji, bardzo intensywnie starają się o uwzględnienie ich propozycji i kolejne wpisy na Listę, do tego stopnia, że bywa to przedmiotem polityki międzynarodowej i starań wysokiej rangi dyplomatów.

Tymczasem uzyskanie wpisu nie jest proste. Lista światowego sziedzictwa nieodmiennie pozostaje bardzo elitarna, co zresztą gwarantuje, że wpis na nią będzie miał zawsze wyjątkowe znaczenie. Trzeba też pamiętać, że wpis na Listę to zobowiązanie się wobec społeczności całego świata do zachowania danego obiektu czy miejsca na poziomie określonym przez Komitet Światowego Dziedzictwa m.in. we wspomnianych wcześniej wytycznych operacyjnych.

By lepiej sprostać tym wyzwaniom, w Narodowym Instytucie Dziedzictwa powołano wyspecjalizowany Ośrodek ds. Światowego Dziedzictwa. Odpowiada on właśnie za koordynowanie skomplikowanej procedury składania wniosków o wpis na Listę światowego dziedzictwa, ale również m.in. za prowadzenie współpracy (krajowej i międzynarodowej) na rzecz realizacji Konwencji światowego dziedzictwa w zakresie ochrony dóbr światowego dziedzictwa czy za monitoring stanu ich zachowania i utrzymania. Ośrodek ds. Światowego Dziedzictwa w NID zajmuje się także promowaniem miejsc z Listy światowego dziedzictwa i popularyzacją wiedzy na ich temat.