Polskie skarby dziedzictwa

Już w pierwszej edycji Listy Światowego Dziedzictwa wśród zaledwie 12 propozycji z całego świata znalazły się więc aż dwa miejsca z Polski - historyczne centrum Krakowa oraz Kopalnia Soli w Wieliczce. Szybko, już w pierwszych latach funkcjonowania Listy, znalazły się też na niej kolejne trzy polskie propozycje - Puszcza Białowieska, historyczne centrum Warszawy (jako niezwykły przykład powojennej odbudowy) i Auschwitz--Birkenau, niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) [nazwa obecna]. W latach 80., głównie z przyczyn politycznych (stan wojenny w Polsce zdecydowanie nie sprzyjał zabiegom specjalistów i dyplomatów o polską obecność na Liście Światowego Dziedzictwa), nastąpił w tym zakresie dłuższy zastój. W 1992 r. wpisano na listę Stare Miasto w Zamościu, kolejne polskie propozycje na Listę były zaś uznawane za miejsce światowego dziedzictwa dopiero od końca lat 90. Dziś na Liście Światowego Dziedzictwa znajduje się 15 pozycji z Polski. Oto kilka z nich.

Historyczne centrum Krakowa

Na Liście Światowego Dziedzictwa znajduje się historyczne centrum Krakowa - co tak naprawdę oznacza, że za światowe dziedzictwo uznano aż trzy zespoły osadnicze: kompleks Wzgórza Wawelskiego, przedlokacyjne miasto Kraków i zespół Kazimierza ze Stradomiem. Razem tworzą one jeden z najlepiej zachowanych w Europie przykładów średniowiecznej urbanistyki, jednak z nawarstwieniami, które zawdzięczamy rozwojowi miasta w późniejszych epokach. W efekcie w historycznym centrum Krakowa możemy podziwiać zabytki z całego okresu istnienia miasta - od epoki wczesnoromańskiej po modernizm. Widzimy też ślady niezwykle bogatej historii społecznej dawnej stolicy Polski - zamek królów Polski i katolicką archikatedrę na Wawelu, zabytki z czasów niemieckiego osadnictwa, polskiego i wielonarodowego mieszczaństwa, wreszcie dobrze zachowaną dzielnicę żydowską - w średniowieczu Kazimierz był odrębnym, satelitarnym miastem Krakowa z własnym przedmieściem. Kraków jest niekwestionowanym skarbem architektury i historii klasy światowej.

Historyczne centrum Warszawy

To niezwykły paradoks historii - stolica Polski raczej nie trafiłaby na Listę Światowego Dziedzictwa, gdyby nie bezmiar zniszczeń, których dopuścili się Niemcy w trakcie II wojny światowej. Historyczne centrum Warszawy zostało uznane za wyjątkowy przykład kompleksowej odbudowy zespołu miejskiego o znacznych walorach kulturowych. Całkowita odbudowa Starego i Nowego Miasta o charakterze daleko idącej, możliwie zgodnej z konserwatorskimi kanonami rekonstrukcji była przedsięwzięciem bez precedensu w historii świata. Wykorzystano w niej wszystkie zachowane struktury architektoniczne datowane pomiędzy XIV a XVIII w. Pamiętajmy zaś, że mówimy głównie o fundamentach kamienic, zasypanych piwnicach i wypalonych kikutach ścian - Niemcy zostawili bowiem warszawską Starówkę w stanie kompletnej ruiny. Tymczasem ten fragment Warszawy został po wojnie dosłownie przywrócony do życia, wraz z całą późnośredniowieczną siatką ulic, pierścieniem murów miejskich i - z czasem - Zamkiem Królewskim. To właśnie restrykcyjne kryteria odbudowy warszawskiego Starego Miasta przesądziły o umieszczeniu go na Liście Światowego Dziedzictwa.

Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczno--krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy

To niezwykłe miejsce, w którym dziedzictwo historyczne w niemal namacalny sposób splata się z dziedzictwem kulturowym, sakralnym i przyrodniczym. Park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej powstawał na przełomie XVI i XVII w. od początku jako przemyślany rozległy park krajobrazowy. Według założeń fundatora Mikołaja Zebrzydowskiego Kalwaria miała się składać z elementów topografii Ziemi Świętej przeniesionych w małopolski krajobraz. Tak też się stało. Część z ponad 40 kaplic i kościołów to prawdziwe perły późnorenesansowej i manierystycznej architektury. Uderzająco efektowny do dzisiejszego dnia jest jednak także sposób ich wkomponowania w naturalny krajobraz. Ścieżki kalwaryjskie zostały wytyczone albo jako leśne przecinki, albo jako nasadzenia szpalerowych alej - architektura krajobrazu odgrywa w założeniu kalwaryjskim ogromną rolę.

Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni

Pierwsza na Listę Światowego Dziedzictwa trafiła oczywiście Kopalnia Soli w Wieliczce, w 2013 r. wpis został uzupełniony o kopalnię w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce. Obie kopalnie - założone jako Żupy Krakowskie, czyli jedno wspólne przedsiębiorstwo o królewskim statusie - funkcjonowały nieprzerwanie od XIII do końca XX w. W średniowieczu był to jeden z najważniejszych zakładów wczesnoprzemysłowych Europy. Od początku XIX w., gdy w kopalniach powstały pierwsze trasy dla zwiedzających, jest to nieodmiennie jedna z największych polskich atrakcji turystycznych. Dziś w Wieliczce i Bochni możemy poznać niemal całą historię górnictwa soli, zobaczymy tam ślady kolejnych etapów rozwoju technik wydobywczych - od średniowiecza aż po nowoczesność. Ogromne wrażenie na zwiedzających wywierają gigantyczne komory wykute w czystej soli - w tym słynna, znajdująca się 101 m pod ziemią kaplica św. Kingi z podłogą rzeźbioną w jednolitej solnej bryle, żyrandolami z kryształów soli, solnymi płaskorzeźbami ze scenami z Nowego Testamentu i nawet solnym pomnikiem Jana Pawła II.

Park Mużakowski

To wciąż chyba najmniej znane w samej Polsce miejsce spośród 15 wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa. Ma to swoje uzasadnienie - park rozciąga się bowiem po obu stronach Nysy Łużyckiej, wyznaczającej granicę Polski i Niemiec. To jeden z największych parków krajobrazowych Europy, założony przez księcia von Pückler-Muskau w latach 1815-1844. Ma powierzchnię około 700 hektarów i stricte romantyczny charakter. Podzielony w 1945 r. granicą państwową, przez prawie pół wieku popadał w ruinę - zwłaszcza w polskiej części. Jego historia zaczęła się na nowo dopiero po upadku komunizmu - wraz z rozwojem współpracy Polski ze zjednoczonymi Niemcami. W 2003 r. odbudowano pierwszy z mostów łączących obie części parku, w 2011 r. - kolejny, dwa lata później zakończył się remont Nowego Zamku po niemieckiej stronie. Dziś rewaloryzacja parku stopniowo dobiega końca - a park staje się jedną z największych atrakcji turystycznych regionu. Zarazem to jeden z najlepszych przykładów transgranicznej współpracy w zakresie ochrony dziedzictwa w Europie.

****

Widzimy, jak różnorodne są polskie miejsca wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. A to przecież nadal nie wszystko. Bo znajdziemy wśród nich i protestanckie Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy wzniesione na mocy traktatu westfalskiego, kończącego w 1648 r. wojnę trzydziestoletnią, i zamek krzyżacki w Malborku, i urokliwe drewniane cerkiewki z polsko-ukraińskiego pogranicza. Wszystkie te obiekty świadczą o wielkim bogactwie dziedzictwa kulturowego w Polsce.