Gietrzwałd: Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Kościół został zniszczony razem z całą wioską w czasie wojen polsko - krzyżackich. Późniejszy, z XV wieku, był ceglany, orientowany, salowy o pięciu przęsłach, z płaskim stropem, na kamiennej podmurówce z drewnianą wieżą, przypominający nieco kościół z Wrzesiny czy Rychnowa. Konsekracji w 1500 roku dokonał biskup sufragan Jan Wilde. W XVI wieku przeprowadzono kapitalny remont świątyni wprowadzając styl renesansowy, gdzie ostrołukowe, gotyckie okna zastąpiono prostokątnymi.
31 marca 1580 r. biskup warmiński Marcin Kromer konsekrował ołtarz główny świątyni - dwukondygnacyjny, drewniany i niestety już nieistniejący. Znany był jednakże w tym okresie obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. 27 czerwca 1877 roku rozpoczęły się Objawienia Matki Boskiej, kiedy to dwóm nastolatkom, Justynie Szafryńskiej i Barbarze Samulowskiej ukazała się kilkakrotnie Matka Boża. Zwróciła się do nich w języku polskim (co jest niezwykle istotnie, gdyż wioska była w zaborze pruskim, a dzieci i młodzież poddawane były intensywnej germanizacji) zapowiadając, że niedługo skończą się prześladowania Kościoła Katolickiego w Prusach i prosząc o codzienne odmawianie różańca. Od tego momentu Gietrzwałd stał się licznie odwiedzanym sanktuarium i najbardziej znanym miejscem pielgrzymkowym na Warmii. Objawienia przyczyniły się również do odnowy języka polskiego, a dwa lata później po raz pierwszy Wojciech Kętrzyński użył polskiej nazwy wsi - Gietrzwałd.

W latach 1866 - 1868 świątynia doczekała się kapitalnego remontu. Wzmocniono wtedy fundamenty, rozebrano kostnicę i dwie stare kruchty. Dobudowano zaś 6 nowych zewnętrznych przypór. Napływający do świątyni każdego dnia pątnicy spowodowało podjęcie decyzji o jej rozbudowie, w stylu neogotyckim, która trwała od roku 1878 do roku 1884, według projektu Arnolda Guldenpfenniga z Paderbornu, znanego z wielu budowli sakralnych w Niemczech. Projekt zakładał przebudowę świątyni w stylu północnoniemieckiego gotyku ceglanego. Zachowano wówczas oryginalne mury nawy oraz dolną cześć wieży. Powiększono natomiast trzykrotnie cześć prezbiterialną, gdzie w oknach umieszczono witraże z tajemnicami różańcowymi oraz gęsto podparto ją schodkowymi przyporami.
Dobudowano też transept z emporami, gdzie kościół zyskał plan krzyża łacińskiego, w miejsce wcześniejszego prostokąta. Szczyt transeptu ozdobny: z wieloma wąskimi, ostrołukowymi blendami, lizeno - sterczynami, potrójnymi oknami we wnękach, które zakończone są łukiem półkolistym oraz artystycznym fryzem z ułożonych w geometryczny wzór cegieł.

Nawa na rzucie prostokąta, oskarpowana, z niewielkimi, głęboko osadzonymi ostrołukowymi oknami wypełnionymi witrażami, w obramieniu tynkowanym. Część północna nawy z kruchtą, którą podpierają dwie skarpy, ze szczytem gotyckim ze sterczynami oraz schodkowym portalem wejściowym. Do ramion transeptu od strony północnej i południowej "doklejono" wysokie wieżyczki z dachem stożkowym. Do północnej i południowej strony nawy przylegają też dwie kaplice zakończone półkolistymi apsydami z oknami o wykroju ostrołukowym, z arkadowymi blendami pod gzymsem, przykryte połówkowym dachem stożkowym. Nawa przykryta jest dwuspadowym dachem krytym dachówką. Na skrzyżowaniu jej z transeptem stoi wieżyczka na sygnaturkę zakończona metalowym krzyżem.

Wieża rozebrana w części drewnianej w wieku XIX, dzisiaj murowana z cegły. Jest trzykondygnacyjna, na planie kwadratu, przykryta wysokim ostrosłupowym blaszanym hełmem. W części środkowej zdobi ją pięć długich blend, okrągłe wieżyczki oraz ceglane arkady.
W części dolnej jest ostrołukowe, profilowane wejście nad którym, we wnęce, stoi figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1901 roku, wykonana prawdopodobnie przez Ludwika Lorkowskiego. W części górnej jest zegar z 1885 roku oraz trzy dzwony, w tym gotycki z napisem i datą 1323. O ile dobrze się ją odczytuje, dzwon należy do najstarszych w Polsce.

Wnętrze starej części świątyni przykryte jest płaskim, bogato polichromowanym (wykonanym w roku 1898 przez malarza Justusa Bornowskiego z Elbląga) sklepieniem z zaokrąglonymi bokami, natomiast nowa jest neogotycka i ma sklepienie gwiaździste. Polichromia w tej części przedstawia sceny z życia Matki Bożej oraz tajemnice różańcowe.

Wystrój świątyni i wyposażenie jest neogotyckie.
Ołtarz główny wykonany został na początku XX wieku w miejscowym warsztacie Józefa i Augusta Lorkowskich. W nim znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1505 roku nieznanego autora. Pierwszą informację o nim i kulcie sporządził biskup Marcin Kromer w roku 1583. Przedstawia on półpostać Matki Bożej okrytą ciemnoniebieskim płaszczem, trzymającą w lewej ręce Dzieciątko Jezus w czerwonej sukience, które błogosławi prawą ręką, drugą zaś opiera na księdze. Obraz jest tablicowy, wykonany na podkładzie kredowym z roślinnym ornamentem. U góry obrazu na wstędze podtrzymywanej przez dwa anioły jest napis: Ave Regina coleorum, ave domina angelorum (Witaj Królowo Nieba, witaj Pani Aniołów). W 1717 roku obraz otrzymał srebrne korony. Sukienkę Madonny wykonał Michał Bartolomowicz z Olsztyna, zaś sukienka dzieciątka Jezus posiada punce złotnika olsztyńskiego Jana Geese. Uroczysta koronacja obrazu miała miejsce 10 września 1967 roku, a następnie po odnalezieniu skradzionych koron, 2 lutego 1969 roku. Obraz ten został również ukoronowany koronami papieskimi w roku 1987.

W świątyni oprócz ołtarza głównego znajdują się jeszcze cztery neogotyckie ołtarze boczne, dwa na dole i dwa na emporach. Lewy, w nawie, przedstawia figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem i obraz Ukrzyżowania, prawy zaś figurę św. Józefa i obraz Przemienienia. Twórcą figur jest rzeźbiarz i złotnik Józef Hiller ze Śląska.
Całość wyposażenia dopełnia piękna, częściowo ażurowa, neogotycka ambona oraz chór muzyczny i obudowa organów pochodzące prawdopodobnie z roku 1887-1888, wykonane w warsztacie Lorkowskich z Gietrzwałdu. Prospekt organowy zaś z warsztatu J. Rohna z Ornety.
Zabytkiem zachowanym z pierwotnego kościoła jest drewniana, gotycka rzeźba Opłakiwania (Pieta) z około 1425 roku, należąca do tzw. stylu Pięknych Madonn, znajdująca się w lewej kaplicy oraz granitowa kropielnica prawdopodobnie z XVII wieku.
Od 13 sierpnia 1945 roku sanktuarium opiekuje się Zakon Kanoników Regularnych Laterańskich z Krakowa. Za ich sprawą przed obchodami stulecia objawień Matki Boskiej odnowiono wnętrze świątyni umieszczając m.in. nową posadzkę marmurowa oraz przywrócono dawny blask polichromii, którą w roku 1976 wykonał Józef Wawrzyński.

Nie można pominąć też faktu, że rozbudowa tej wspaniałej świątyni zawsze prowadzona była z dużą rozwagą i pietyzmem, nie naruszając przy tym osobliwego jej charakteru. Mimo, że powierzchnia kościoła znacznie się powiększyła, całość stanowi spokojny i harmonijny układ sprzyjający wyciszeniu i modlitwie.
Maryjne sanktuarium gietrzwałdzkie znajduje się w centrum wioski, leżącej w połowie drogi z Olsztyna do Ostródy. Bazylika Mniejsza, bo taką nazwę nadał temu kościołowi papież Paweł VI w roku 1970, zajmuje wysoki pagórek o dość stromych stokach. Co roku przybywa do niej ok. milion pielgrzymów.