HISTORIA BRANIEWSKIEGO ZAMKU BISKUPIEGO w „PIGUŁCE”

Zamek w Braniewie powstał w drugiej połowie XIII wieku i był do roku 1340 siedzibą biskupów warmińskich. Historia zamku braniewskiego jest ściśle związana z historią miasta, gdyż przez wieki odgrywał on istotną rolę w systemie obronnym Braniewa. Był on wielokrotnie przebudowywany, a w wieku XIX zaczął pełnić rolę edukacyjną, kiedy to władze pruskie zasadniczo zmieniło jego dotychczasowy wygląd i charakter. W czasie II wojny światowej w wyniku sowieckich bombardowań zamek został zniszczony, a jego ruiny przetrwały do roku 1958, kiedy to na polecenie władz komunistycznych zostały rozebrane. Od tego czasu jedyną pozostałością po zamku biskupim jest wieża bramna, która jak wspomniano jest najstarszą istniejącą budowlą na Warmii.

Krzyżacy w 1236 r. teren Braniewa wraz z okolicą oddali biskupom warmińskim, a pierwszy biskup warmiński Anzelm obrał ówczesny gródek Brusbergue na swoją siedzibę. Jednak zamek biskupi i miasto Braniewo w obecnym miejscu powstało znacznie później, gdyż znajdujące się pierwotnie u ujścia Pasłęki gród i strażnica krzyżacka dwukrotnie zostały zniszczone przez Warmów w czasie powstań pruskich w 1242 i 1261 roku. Lokatorem miasta na obecnym miejscu był Jakub Fleming, który po wcześniejszych doświadczeniach wybrał bardziej obronną lokalizację dla miasta i zamku, o przysłowiowe „dwa rzuty kamieniem w górę rzeki”. W 1284r. nowy biskup warmiński Henryk I Fleming brat Jakuba, nadał Braniewu przywilej prawa lubeckiego.

Zamek dla biskupa nie był tylko siedzibą, gdyż w średniowieczu dla umocnienia swej władzy potrzebował warowni niedostępnej dla poddanych i wrogów. Początkowo biskupi podbijali i kolonizowali nowe tereny, dlatego biskup Fleming rozpoczął w 1280 r. budowę murowanego zamku biskupiego w Braniewie, położonego na wzniesieniu lewego brzegu w zakolu Pasłęki. Jednak budowa zamku nie była szybkim i łatwym przedsięwzięciem. Było to przy ówczesnym stanie techniki duże wyzwanie organizacyjne i dlatego początkowo był to zapewne zalążek zamku, albo raczej umocniona rezydencja. Zamek braniewski budowano do ok. 1300r. i to wówczas powstał czworobok murów z domem mieszkalnym i budynkami gospodarczymi. Wjazd na zamek umiejscowiono w jego kurtynie wschodniej, w której centralnej części wzniesiona została istniejąca do dziś wieża bramna. Jednak już pod koniec XIII w. okazało się, że zamek jest zbyt mały, przystąpiono więc do rozbudowy w kierunku wschodnim i to wówczas powstał reprezentacyjny dwukondygnacyjny budynek po stronie wschodniej. W latach 1320-1330 umocniona rezydencja była stale rozbudowywana, w celu zwiększenia obronności m.in. poprzez budowę trzech narożnych wież. Miasta i zamku broniła szeroka fosa, którą utworzono wykorzystując starorzecze Pasłęki, a sam zamek dodatkowo oddzielała od miasta węższa fosa. Na początku budowy zamku murowanego w Braniewie biskupi wykorzystywali okresowo na swoją siedzibę niewielki zamek drewniano-ziemny w Bemowiźnie wzniesiony na terenie dawnego grodu pruskiego, skąd nadzorowali budowę zamku i zarządzali biskupstwem. Zamek biskupi w Braniewie był wpasowany w miasto stanowiąc dodatkowe wzmocnienie fortyfikacji miejskich, a zarazem odgrodzony był od niego dodatkowym murem wewnętrznym. Stanowił więc warownię niedostępną dla mieszczan, a zarządzającemu zamkiem dawał możliwość obserwacji miasta. Wykonany był z cegły na kamiennych fundamentach i miał kształt prostokąta o wymiarach 55x80m. Ostatecznie składał się z zamku głównego i przedzamcza. Od północy, wschodu i zachodu graniczył z miastem, zaś od południa przylegał do starego zakola Pasłęki, wykorzystanego jako fosa. Zachowana do dziś wieża bramna stała między głównym zamkiem a przedzamczem. Zamek, aż do XIX wieku istniał w swym średniowiecznym kształcie, pozostając prawie nie naruszonym podczas licznych wojen i oblężeń.

Zamek w Braniewie mimo, że był siedzibą biskupa warmińskiego i jego konwentu, to w porównaniu z ich innymi zamkami był budowlą dość skromną, ale to dlatego, że wzniesiono go w początkowym okresie państwa zakonnego i tworzonego wówczas biskupstwa. Ciągłe konflikty biskupów z władzami Starego Miasta spowodowały, że w 1340r. nastąpiło przeniesienie rezydencji biskupiej do Ornety a nieco później do Lidzbarka. Nie zmieniło to faktu, że później biskupi warmińscy często odwiedzali Braniewo zatrzymując się w swoim zamku i tu witali też przejeżdżających dostojnych gości. Dlatego Braniewo było nadal nieformalną stolicą regionu. Najważniejszą funkcję w zamku sprawował zarządzający zamkiem burgrabia, który odpowiadał za stan zamku i załogi oraz miał szerokie uprawnienia sądowe i administracyjne.

Dzieje zamku są stosunkowo burzliwe i wiąże się to z wojnami w jakich uczestniczyła Warmia i Braniewo. W średniowieczu Braniewo z zamkiem biskupim słusznie uchodziło za fortecę nie do zdobycia z zewnątrz. Inaczej było od strony miasta, gdyż co najmniej czterokrotnie zamek został zaatakowany przez zbuntowanych braniewskich mieszczan. W 1396r. wystąpili oni przeciw biskupowi Sorbomowi zdobywając zamek i zmuszając biskupa do ucieczki. W trakcie wojny trzynastoletniej w 1454r. odbili szturmem zamek z rąk Krzyżaków, a z kolei w 1461 r. zdobyli zamek wypędzając jego czeską załogę. W 1472r. podczas konfliktu króla Kazimierza Jagiellończyka z biskupem Tungenem szturm braniewian na polską załogę zamku był nieudany. Zamek będąc ogniwem w systemie obronnym Braniewa kilkukrotnie przetrwał również oblężenia, jak choćby podczas wspomnianej wojny trzynastoletniej w 1455r., gdy był oblegany przez Krzyżaków. Kolejne oblężenia prowadzone były przez wojska polskie tj. w1461r., gdy Polacy chcieli odzyskać miasto, następnie w 1478r. bez rezultatu oblegany przez miesiąc w trakcie wojny „księżej”, czy w 1520r. przetrwał trzymiesięczne oblężenie podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej zwanej „pruską”. Czas jednak robił swoje, bowiem w XVII wieku nie było już fosy oddzielającej zamek od miasta, a jedynie szeroki wykop od strony Kościoła św. Katarzyny. Nie istniały już zamkowe baszty od strony miasta, a w murze pomiędzy dziedzińcem, a miastem przebito bramę. Zamek wówczas stał się częścią miasta ze wschodnią częścią stanowiącą fragment obwarowań miejskich. Szeroka fosa utworzona kilkaset lat wcześniej w starorzeczu Pasłęki dalej otaczała i chroniła Braniewo. W czasie kolejnych wojen zamek nie odgrywał już tak ważnej roli obronnej jak w średniowieczu. Gdy w 1576r., pojawiła się nieco egzotyczna flota gdańsko-duńska wobec groźby szturmu, braniewianie ulegli. Później zamek był siedzibą różnych wojsk okupacyjnych tj. szwedzkich w latach 1626-1635, czy brandenburskich 1655-1663.W 1636r. z kilkudniową wizytą w Braniewie przebywał król Polski Władysław IV. Monarcha zamieszkał na zamku biskupim, a sama wizyta była wielkim wydarzeniem i wyróżnieniem dla miasta. W 1772 r. po I rozbiorze Polski zamek przeszedł pod zarząd administracji pruskiej i początkowo ulokowano tam administrację państwową, a później szkołę. Zamek miał również epizod napoleoński, gdy w 1807r. w wyniku bitwy pomiędzy siłami prusko-rosyjskimi a francuskimi część zaciętych walk ma miejsce w pobliżu zamku, który doznaje też pewnych uszkodzeń.

W roku 1811 pruskie władze państwowe przeznaczają zamek do celów pedagogicznych. Początkowo tworząc tu szkołę pedagogiczną tzw. Instytut Kształcenia Nauczycieli Ludowych, która następnie w latach 1825-1926 funkcjonuje jako Seminarium Nauczycielskie. W 1874r. dokonano znacznej rozbiórki zamku i przebudowy na szkołę m.in. zburzono górne kondygnacje budynku głównego, zabudowania gospodarcze i część fortyfikacji z wyjątkiem wieży bramnej. W latach 1874-1878 na placu zamkowym wzniesiono w tym miejscu nowy okazały budynek szkolny. Pozostałe części zamku rozebrano w latach 1928-1930 podczas budowy nowego skrzydła szkolnego. W szkolny budynek wkomponowano wówczas starą wieżę bramną, łącząc oba skrzydła i udostępniając młodzieży dawną biskupią kaplicę. Na zamku obok Seminarium Nauczycielskiego powstała szkoła zawodowa dla chłopców, powszechnie nazywana Szkołą Zamkową (Schloss-schule).

W 1945 roku budynki szkoły i pozostałości zamku spłonęły w wyniku działań wojennych. W lutym i marcu 1945r. mają miejsce silne bombardowania lotnicze i ostrzał artyleryjski wojsk radzieckich, które objęły również zamek braniewski. Po zakończeniu wojny nikt się tym obiektem się nie zajmował, aż do roku 1956, gdy próbę skatalogowania ruin zamku podjęli konserwatorzy zabytków. W 1958 usunięto gruzy dawnego zamku biskupiego w Braniewie zachowując jedną budowlę – czworoboczną, wysoką wieżę bramną, która niegdyś stała między zamkiem głównym i przedzamczem. Paradoksalnie, mimo licznych wojen i rozbiórek przetrwała właśnie najstarsza część warowni oraz resztki fortyfikacji po stronie południowej. Podczas działań wojennych wieża bramna spłonęła wraz z całą szkołą, runęło też sklepienie gwiaździste kaplicy, którego to uroda i unikatowość uchroniły obiekt przed rozbiórką. Sklepienie zrekonstruowano w 1960 roku, a całość przykryto dachem.

W dolnej oryginalnej części są to wciąż mury i kamienie z drugiej połowy XIII wieku, wyższa część pochodzi z lat 1320-1330, ostatnia kondygnacja jest z XVII wieku, natomiast wieńczące ją ozdobne gzymsy pochodzą z okresu budowy szkoły z 1873. Na wieży widoczny jest ostrołukowy przejazd bramny, a elewacje noszą ślady licznych przekształceń. Jednak prawdziwy skarb kryje wnętrze górnej części wieży, mianowicie kaplicę, która była dostępna pierwotnie bezpośrednio ze skrzydła mieszkalnego. Kaplica przykryta jest sklepieniem gwiaździstym, o gruszkowym przekroju żeber, wspartym na konsolkach ze sztucznego kamienia. Niegdyś kaplica obejmowała dwie kondygnacje, w zachodnim narożniku znajdowały się murowane, kręcone schodki, które prowadziły na obiegającą wnętrze galeryjkę utworzoną w grubości murów wieży. W jednej z wnęk na ścianie wmurowana była tablica z piaskowca z herbem biskupa Szymona Rudnickiego, która zaginęła w niewyjaśnionych okolicznościach. W wieży wciąż widać blizny po przylegających niegdyś do niej budynkach, pozostałości różnych otworów okiennych i dawnego przejazdu bramnego, wszystkie są jednak zamurowane, niestety do wieży nie ma w ogóle wejścia.

Drogi czytelniku idąc następnym razem w pobliżu wieży bramnej wiedz, że przechodzisz obok najstarszej budowli w naszym mieście i w naszym regionie, budowli o pasjonującej historii - ściśle związanej z bogatymi dziejami Braniewa. Niech nie odstręcza cię obecny wygląd tej wieży, wiedz jednak że jest ona godna uratowania.

Wojciech Jaroszek

">kliknij
Problem z założeniem profilu? Potrzebujesz porady, jak napisać tekst? Napisz do mnie.   Pomogę: Igor Hrywna