Szkoły przyszpitalne na Warmii i Mazurach potrzebują wsparcia

Polskie dzieci i młodzież należą do najbardziej zagrożonych w Europie doświadczeniem sytuacji kryzysowych związanych z samobójstwami. Celem projektu Krople Uważności, w ramach którego było prowadzone badanie, jest wspieranie „w praktykowaniu uważności, pomagając wdrażać codzienne praktyki, które pozwalają się skoncentrować, ograniczyć stres i niepokój oraz zadbać o wewnętrzną równowagę” [cytat ze wstępu do raportu – przyp. red.]. Badaliśmy dzieci objęte opieką placówek leczniczych. Z rozpoznania fundacji wynikało, że jest bardzo dużo niezbadanych obszarów funkcjonowania szkół przyszpitalnych. Jednym z powodów okazało się funkcjonowanie pomiędzy systemem edukacji a systemem ochrony zdrowia. W raporcie sięgamy także do historii, która wskazuje, że w latach dziewięćdziesiątych wprowadzono ustawę, która, kwalifikując szkoły przyszpitalne do kategorii szkół specjalnych, spowodowała, że „rozpłynęły się” one w systemie, stały się oddziałami innych szkół i w niewielu przypadkach zachowały autonomię i kategorię „szkoła przyszpitalna”.

Nie ma żadnego jednolitego rejestru tych szkół, dlatego trudno nam je było badać. W spisie oficjalnym jest ok. 40, a dzięki naszemu rozpoznaniu wiemy, że to jest promil funkcjonujących w systemie placówek. Badania w projekcie składały się z dwóch komponentów – ilościowego, czyli badania ankietowego wśród osób pracujących w szkołach i zarządzających nimi, oraz jakościowego, czyli badań wśród nauczycieli, do których sami musieliśmy dotrzeć. Aż 1/3 populacji dzieci i młodzieży do 18. roku życia to dzieci sklasyfikowane jako przewlekle chore. Skala zjawiska jest więc imponująca.

Badania były robione w Olsztynie i Warszawie. Badania jakościowe obejmowały ponad 40 placówek. W części badawczej prowadziliśmy wizyty studyjne w placówkach oraz badania fokusowe z nauczycielami. Badani pedagodzy mieli najczęściej staż pracy powyżej 20 lat i uczyli różnych przedmiotów. Pojedyncze osoby miały mniejszy staż pracy i były absolwentami np. pedagogiki korekcyjnej czy leczniczej, więc wybierając kierunek studiów, wiedziały, że chcą pracować w szpitalu.

Tak. Nauczycielka muzyki podzieliła się z nami poruszającą opowieścią. Leżący uczeń z niepełnosprawnością ruchową przebywał przez kilka lat w szkole przyszpitalnej. Pochodził z trudnego środowiska. Nauczycielka zainteresowała go muzyką i doprowadziła do tego, że dziecko koncertowało, trzymając pałeczkę w zębach. Pokonała jego początkową niechęć: „Nie nadaję się, nie umiem, nie znam nut” i zachęciła do spróbowania. Dla tego ucznia koncert w szkole, kiedy leżąc na łóżku, muzykował dla kolegów, i cała ścieżka muzycznego rozwoju, były największą życiową przygodą.

Raport rozpoczyna część teoretyczna, w której kreślimy krajobraz systemu szkół przyszpitalnych. Pokazujemy w nim także dotychczasowe badania uczniów szkół przyszpitalnych, w których UWM także ma swoje zasługi (badania prof. Beaty Antoszewskiej z WNS). W części badawczej szczegółowo przedstawiamy organizację procesu nauczania – uczenia w szkołach, współpracę szkół przyszpitalnych ze szkołami macierzystymi, personelem medycznym, otoczeniem społecznym i sytuację zawodową nauczycieli i nauczycielek. Pierwsza obserwacja była taka, że nauczyciele są niezwykle zaangażowani w swoją pracę, charakteryzują się niesamowitym entuzjazmem, energią i niezwykłą siłą radzenia sobie w bardzo trudnych warunkach. Podczas wizyt studyjnych pokazywano nam, jak wygląda sposób pracy. Trzeba jednak pamiętać, że dotknęliśmy tego fascynującego tematu niejako przez lekko uchylone drzwi.

Zajęcia odbywają się w świetlicy albo przy łóżku dziecka. W świetlicy szpitalnej nauczycieli może być kilku jednocześnie w różnych częściach sali. W międzyczasie przychodzą mamy z dziećmi, które na przykład są dopiero zapisywane na oddział szpitalny. Prawo mówi o tym, że dziecko dopiero dziewiątego dnia pobytu w szpitalu podlega opiece szkoły. W praktyce rzadko się tyle czeka i dzieci od pierwszego momentu już są zaopiekowane. Z tego też powodu dyrekcje szkół mają duże problemy administracyjne, a prowadzenie ewidencji uczniów w Systemie Informacji Oświatowej jest pracochłonne i uciążliwe. Taka szkoła jest pełnoprawna, jeśli chodzi o egzaminowanie, wystawianie ocen, świadectwa. W szpitalu można zdać maturę czy egzamin ósmoklasisty. Dzieci chętnie uczestniczą w zajęciach, bo to jest takie odwrócenie uwagi od strachu z powodu choroby. Z naszych badań wynika, że wielu uczniów robi wszystko, żeby zostać w szkole przyszpitalnej i mówią, że gdyby ich szkoła tak wyglądała, to nie potrzebowaliby w ogóle przebywania np. na oddziale psychiatrycznym. W szpitalu podczas zajęć spotkają się z większą empatią, podejściem indywidualnym. Do tego dochodzi terapia. Czują, że ktoś się nimi interesuje.

Wyodrębniliśmy różne typy tożsamości nauczycieli, którzy w szkole przyszpitalnej są elastyczni i dostosowują się do potrzeb dziecka („czy moglibyśmy się cofnąć do innego tematu”, „po powrocie ze szpitala będę mieć sprawdzian, czy pani mogłaby mi w tym pomóc?”) i pracy personelu medycznego. Czują się oni animatorami czasu wolnego, organizują w szpitalu wydarzenia mające przenieść uwagę dzieci na bardziej przyjemne emocje. Nazwaliśmy tę tożsamość nauczyciela „doktor Klaun”, który czuje się zabawiaczem dzieci i rodziców. Czasami to nauczyciel jest jedyną osobą spoza personelu medycznego, która empatyzuje z rodzicem, widzi i słyszy jego samotność, trud. Nazwaliśmy tę tożsamość „nauczyciel ratownik”. Wyodrębniliśmy też np. „tożsamość misjonarza”, czyli osoby, która z jednej strony pełni misję, a z drugiej strony ma bardzo duże lęki, czy nie zostanie z niej wyrzucona. Projekt badawczy w szkole przyszpitalnej rodzi obawy wśród nauczycieli, że to nie będzie skutkowało kontrolą albo czy nie zostanie odebrane finansowanie. Pedagodzy w szpitalach są bardzo wrażliwi na słuchanie sygnałów, które wysyła dziecko. Dla mnie jako badaczki szkoły powszechnej niesamowite jest to, że w każdej wypowiedzi nauczyciela był taki kwantyfikator: „czy dziecko tego chce?”. W szkole powszechnej nie ma przestrzeni na takie pytania.

Na podstawie konkluzji z badań fundacja przedstawiła rekomendacje, w których sugeruje rozwiązania prawne sprzyjające rozwojowi szkół przyszpitalnych, wydzielenie przestrzeni dla nich i uporządkowania sprawozdawczości, która jest administracyjną zmorą tych szkół. Rekomendacje zawierały także sugestie do lepszej współpracy z personelem medycznym szpitala i szkołami macierzystymi. Dodatkowo duża grupa rekomendacji dotyczyła wsparcia psychologicznego zarówno młodzieży, jak i nauczycieli. Mamy nadzieję, że wnioski z badań nie zostaną potraktowane powierzchownie, ale przyczynią się do systemowego wspierania rozwoju szkół przyszpitalnych, pozwalających na w miarę „normalne” życie dzieci, które są zarówno epizodycznie, jak i przewlekle chore.