Olsztyńska Katedra lśni nowym blaskiem [ZDJĘCIA]

Po trwających od wiosny 2024 roku intensywnych pracach konserwatorskich, olsztyńska konkatedra św. Jakuba Apostoła znów lśni pełnym blaskiem. Dzięki dotacji w wysokości 3,5 miliona złotych z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków, wspartej przez władze miasta, przeprowadzono największe prace remontowe od ponad stu lat. Pod nadzorem zespołu konserwatorów dzieł sztuki i koordynacją Jakuba Polaka, świątynia przeszła gruntowną metamorfozę. Prace podsumowano podczas sesji naukowej w Centrum Św. Jakuba.

Spoglądają ze sklepień
Co konkretnie zostało zrobione? Zakres robót był imponujący i objął kompleksową konserwację zarówno wnętrza, jak i dachu bazyliki. Wyremontowano konstrukcję więźby dachowej, położono nową dachówkę, co zapewniło świątyni solidne zabezpieczenie na kolejne dziesięciolecia. Wnętrze zyskało nowe życie dzięki oczyszczeniu i rekonstrukcji tynków, ponownemu wymalowaniu ścian i sklepień, a także konserwacji kolumn i detali architektonicznych. Naprawiono również posadzkę, która przez wieki była świadkiem niezliczonych kroków wiernych i pielgrzymów.

Najbardziej spektakularnym odkryciem podczas tych prac było odsłonięcie 34 gotyckich, rzeźbionych główek ceramicznych – konsol sklepień. Przez wieki pozostawały one ukryte pod warstwami farby i tynku. Okazało się, że oryginalnie główki te były pokryte wielobarwnym szkliwem, z motywami muszli św. Jakuba i infuł biskupich. To odkrycie jest ewenementem na skalę kraju, ponieważ nigdzie indziej w Polsce, poza Malborkiem, nie zachował się tak liczny zespół średniowiecznych konsol figuralnych w nawie kościoła. Przywrócono im dawny blask, a olsztyńska konkatedra zyskała kolejną, bezcenną atrakcję historyczną.

Historia przebudowy
Historia Bazyliki konkatedralnej św. Jakuba Apostoła w Olsztynie sięga XIV wieku, ściśle związana z lokacją miasta w 1353 roku. Budowę murowanego kościoła parafialnego rozpoczęto w drugiej połowie XIV wieku, prawdopodobnie około 1370-1380 roku. Chociaż inskrypcja na ścianie kaplicy podaje rok 1315, badacze odrzucają ją jako błąd. Świątynię wzniesiono najpewniej w ostatniej ćwierci XIV wieku, co upamiętniono w 1980 roku uroczystymi obchodami jej 600-lecia.

Pierwotny gotycki kościół halowy zbudowano z cegły przy południowym murze obronnym miasta, co miało znaczenie strategiczne – mógł służyć jako punkt obronny. Korpus nawowy (trójnawowy, bez wyodrębnionego prezbiterium) oraz trzy dolne kondygnacje wieży ukończono w pierwszej fazie budowy. Początkowo nie zasklepiono naw (strop był drewniany), a filary nie były połączone arkadami. Co ciekawe, kościół nie jest orientowany tradycyjnie na wschód; jego orientację wymusił przebieg murów miejskich, jednak wieża fasady zachodniej symbolicznie wskazuje kierunek Rzymu.

W XV-XVI wieku nastąpiła rozbudowa. Przed 1562 rokiem założono późnogotyckie sklepienia – sieciowe w nawie głównej i kryształowe w nawach bocznych. Do 1596 roku nadbudowano wieżę do siedmiu kondygnacji, zastępując jej dotychczasową drewnianą część murowaną. Gotycka wieża osiągnęła około 63-70 metrów wysokości i do dziś zdobią ją charakterystyczne zielone glazurowane kształtki w strefie trzeciej kondygnacji – fragment oryginalnej dekoracji z XV wieku.

Trudne lata wojen napoleońskich
Najtrudniejszym okresem w dziejach budowli był wiek XIX. Podczas wojen napoleońskich, w 1807 roku, wojska francuskie uwięziły we wnętrzu kościoła około 1500 jeńców rosyjskich. Zziębnięci żołnierze rozpalili w świątyni ogniska z desek, ławek i konfesjonałów, a nawet użyli obrusów ołtarzowych jako bandaży dla rannych.

Wskutek ognia i dymu pękły tynki i szyby, uszkodzone zostały posadzka, ambona i ołtarze. Chociaż kościół przetrwał, to w 1819 roku runęło jedno ze sklepień, będące konsekwencją tamtych zniszczeń. W latach 1864-1868 przeprowadzono gruntowny remont i regotycką restaurację pod nadzorem wybitnych pruskich konserwatorów, Ferdinanda von Quasta i Friedricha A. Stülera.

Bazylika mniejsza
W 1896 roku wybuchł kolejny pożar, który strawił znaczną część wyposażenia, w tym barokowy ołtarz główny. Zastąpiono go nowym neogotyckim retabulum o tematyce chrystologicznej. W 1925 roku wnętrze ozdobiono polichromiami secesyjnymi, a w 1930 roku wymieniono starą więźbę dachową na konstrukcję żelbetowo-drewnianą.

Po II wojnie światowej zmienił się status świątyni. W 1945 roku kościół św. Jakuba tymczasowo pełnił funkcję prokatedry diecezji warmińskiej. W 1973 roku formalnie podniesiono go do godności współkatedry, a w 1992 roku utworzono Archidiecezję Warmińską z siedzibą arcybiskupa przy olsztyńskiej konkatedrze. W 2004 roku papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.

Polscy parafianie
Olsztyńska konkatedra to skarbnica niezwykłych historii i postaci. W 1489 roku biskup warmiński Łukasz Watzenrode, wuj Mikołaja Kopernika, konsekrował tu boczny ołtarz Bożego Ciała – jedyny średniowieczny ołtarz, którego fragmenty zachowały się do dziś. Sam Mikołaj Kopernik wielokrotnie odwiedzał tę świątynię podczas pobytów w pobliskim zamku, ostatni raz modląc się tu w 1538 roku. W tym samym roku uroczyście witano tu nowego biskupa Jana Dantyszka. W XVI wieku bywali tu kolejni wybitni hierarchowie, jak bp Stanisław Hozjusz, a kazania po polsku notowano od 1565 roku, co świadczy o przewadze polskojęzycznych wiernych. W kolejnych stuleciach do grona odwiedzających dołączyli m.in. biskup Marcin Kromer oraz słynny poeta i biskup Ignacy Krasicki. Co ciekawe, już w 1599 roku proboszcz Ambroży Merten prosił o przeniesienie, ponieważ „nie znał języka polskiego” – mowy swoich parafian.

Ślady dawnych obrzędów
Z olsztyńską konkatedrą wiążą się unikatowe artefakty i legendy. W jednej z kaplic przywieżowych wisi niezwykły świecznik-żyrandol w formie drewnianej głowy jelenia z autentycznym porożem, pochodzący z końca XVI wieku. Według lokalnej legendy są to rogi byka jelenia, który podczas polowania został ranny i w panice wbiegł do miasta, wpadając otwartymi drzwiami wprost do kościoła, gdzie padł martwy. Mieszczanie dla upamiętnienia tego zdarzenia polecili zawiesić w miejscu śmierci jelenia symboliczny żyrandol z jego rogami.

Inną ciekawostką są tajemnicze dołki w cegłach przy wejściu w przyziemiu wieży, wyglądające jak wydrążone łyżką. Okazuje się, że to ślady dawnych obrzędów: tzw. „świdry ogniowe”, czyli miejsca rozpalania nowego ognia w Wielką Sobotę. Iskry krzesane u progu kościoła służyły zapaleniu paschału – stąd nadpalone wgłębienia w murze, co jest dziś rzadko spotykanym reliktem dawnej liturgii.

Świadek wiary i historii
W świątyni znajdują się też zabytkowe elementy wyposażenia o wysokiej wartości historycznej. W belce tęczowej wisi monumentalny krucyfiks o wysokości aż 4,75 metra, wyrzeźbiony około 1680 roku przez znanego artystę Izaaka Rigę z Królewca. W posadzce prezbiterium odkryto krypty grzebalne – współcześnie jedną z nich (pod wieżą) ponownie udostępniono i urządzono tam kaplicę grobową biskupów warmińskich.

Wejście do krypty zdobią wykonane w brązie drzwi z płaskorzeźbami złożenia do Grobu i Zmartwychwstania – dzieło rzeźbiarza Gustawa Zemły z 2000 roku. Obecnie spoczywają tam arcybiskupi warmińscy: Ś.P. Edmund Piszcz i Wojciech Ziemba. W kaplicy południowej przechowywany jest cenny relikwiarz św. Wojciecha, sprowadzony do Olsztyna w 1980 roku przez bp. Józefa Glempa. Ponadto na ścianie prezbiterium zachowało się gotyckie tabernakulum ścienne z XIV/XV wieku z oryginalną kratą i polichromią.

Katedra przetrwała cudem
W dziejach świątyni nie brakowało dramatycznych momentów, ale i cudownych ocalenia. W 1620 roku wielki pożar strawił większość zabudowy Olsztyna, jednak kościół św. Jakuba (oraz zamek) ocalały nienaruszone. Pod koniec II wojny światowej, w styczniu 1945 roku, gdy do miasta wkroczyła Armia Czerwona, proboszcz ks. Jan Hanowski dokonał niezwykłego czynu – uzyskał od sowieckiego komendanta pisemny zakaz palenia olsztyńskich kościołów. Dzięki temu, mimo licznych podpaleń wokół, zarówno katedra św. Jakuba, jak i inne świątynie Olsztyna uniknęły zniszczenia. W Archiwum Archidiecezjalnym zachowały się dwa pożółkłe świstki papieru z odręczną notatką po rosyjsku: „Cerkwi nie żечь” (Kościołów nie palić), datowane na 21 stycznia 1945 roku.

Wyjątkowy organista
Do ciekawostek należy dodać również rolę, jaką kościół pełnił w życiu kulturalnym. W latach 1898-1900 posadę organisty piastował tu Feliks Nowowiejski, późniejszy wybitny kompozytor – to właśnie on stworzył słynną melodię pieśni „Rota”. Do dziś latem w bazylice odbywają się festiwale muzyki organowej, a katedra stanowi stały punkt na turystycznej mapie miasta.

O randze świątyni świadczą też wizyty papieskie: 6 czerwca 1991 roku modlił się tu Jan Paweł II, a na pamiątkę tej pielgrzymki główne drzwi wejściowe ozdobiono tzw. Drzwiami Papieskimi. Dziś olsztyńska bazylika konkatedralna, oznaczona symbolem muszli św. Jakuba, leży na europejskim szlaku Camino de Santiago (Drogi św. Jakuba); odległość z Olsztyna do grobu św. Jakuba w hiszpańskiej Composteli wynosi 3695 km.

Odkrywana na nowo
Olsztyńska Katedra to znacznie więcej niż tylko budynek. To żywy pomnik historii, wiary i kultury, który przez wieki był świadkiem najważniejszych wydarzeń w dziejach Warmii. Dzięki ostatnim pracom konserwatorskim, jej piękno i bogactwo znów są w pełni dostępne, zapraszając do podziwiania kunsztu dawnych mistrzów. Odnowiona konkatedra św. Jakuba to prawdziwy skarb Olsztyna, który warto odkryć na nowo.

Jan Berdycki