Co nas zabija?

O najbardziej śmiercionośnych chorobach świata można myśleć na dwa sposoby: w kontekście tych, które szybko się rozprzestrzeniają i równie szybko działają, najczęściej są nieuleczalne i sieją spustoszenie w dalekich afrykańskich krajach. A jednak to nie one znajdują się w czołówce tych chorób, które stanowią główną przyczynę zgonów na świecie. Bo prawda jest taka, że w roku 2019, czyli jeszcze przed pandemią COVID-19, na całym świecie zmarło 55,4 miliona osób, a 74 proc. tych zgonów było spowodowanych chorobami niezakaźnymi lub przewlekłymi, które nie tylko postępują powoli, ale czasem bardzo późno dają objawy.

A jeszcze bardziej zaskakującym może być fakt, że kilku najbardziej śmiercionośnym chorobom można częściowo zapobiec. Czasem wystarczy kilka wizyt u lekarza specjalisty i dobra diagnoza — a czasem wyłącznie zmiana nawyków, nie tylko żywieniowych, i większa aktywność ruchowa.

Co tak konkretnie nas zabija?

1. Choroba niedokrwienna serca lub choroba wieńcowa

To najbardziej śmiertelna choroba na świecie. Występuje, gdy naczynia krwionośne dostarczające krew do serca ulegają zwężeniu. Nieleczona może prowadzić do bólu w klatce piersiowej, niewydolności serca i arytmii. Czynniki ryzyka choroby wieńcowej to przede wszystkim wysokie ciśnienie krwi, równie wysoki cholesterol, palenie papierosów, cukrzyca, nadwaga, ale też przypadki tej choroby w rodzinie. Jeśli u kogoś występuje jeden lub więcej z tych czynników ryzyka — bez czekania na ostrzejsze sygnały należy porozmawiać z lekarzem. Poza tym warto regularnie ćwiczyć, utrzymywać umiarkowaną masę ciała, stosować zbilansowaną dietę o niskiej zawartości sodu, a za to o dużej zawartości owoców i warzyw. Należy unikać palenia, a alkohol stosować z dużym umiarem.

2. Udar

Udar występuje, gdy tętnica w mózgu ulega zablokowaniu lub przerwaniu. Pozbawione tlenu komórki mózgowe zaczynają umierać w ciągu kilku minut! Udar objawia się nagłym odrętwieniem i dezorientacją, może też wywołać problemy z chodzeniem i widzeniem. Nieleczony udar może spowodować długotrwałą niepełnosprawność. Tymczasem w jednym z badań amerykańskiego Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom okazało się, że wprawdzie 93 proc. osób wiedziało, że nagłe drętwienie po jednej stronie jest objawem udaru — jednak tylko 38 proc. znało wszystkie objawy, które skłoniłyby ich do poszukiwania pomocy doraźnej.

W dzisiejszej rzeczywistości udary są główną przyczyną długotrwałej niepełnosprawności. Mniej narażone na niepełnosprawność są osoby, które otrzymały leczenie w ciągu 3 godzin od udaru.

Czynniki ryzyka udaru obejmują wysokie ciśnienie krwi, palenie, szczególnie w połączeniu z doustnymi środkami antykoncepcyjnymi, ale też udary w najbliższej rodzinie. Udar częściej dosięga kobiet niż mężczyzn.

I znów — niektóre czynniki ryzyka udaru można zmniejszyć dzięki profilaktyce i zmianie stylu życia. Powinniśmy zatem stale kontrolować ciśnienie krwi i nie palić.

3. Infekcje dolnych dróg oddechowych

Czyli infekcja dróg oddechowych i płuc, której przyczyną może być grypa, zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli lub gruźlica. Taką infekcję zwykle powodują wirusy, ale czasem przyczyną mogą być bakterie. Głównym objawem będzie kaszel, który dodatkowo może powodować plwocinę krwi. Może się też pojawić gorączka, pocenie się lub dreszcze, a także duszność, świszczący oddech i uczucie ucisku w klatce piersiowej.

Tu czynnikami ryzyka może być zła jakość powietrza, częste narażenie na czynniki drażniące płuca, astma, HIV lub słaby układ odpornościowy. Ale wśród czynników ryzyka znów pojawia się palenie.

Tymczasem wystarczy raz w roku zaszczepić się przeciw grypie — zwłaszcza osoby z grupy wysokiego ryzyka zapalenia płuc powinny korzystać z tej możliwości. A do tego higiena: regularne mycie rąk wodą i mydłem, szczególnie przed posiłkiem. Kto już ma infekcję dróg oddechowych, powinien zostać w domu — odpoczynek przyspiesza powrót do zdrowia. A poza tym nie zarażamy innych.

4. Przewlekła obturacyjna choroba płuc

Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) to długotrwała, postępująca choroba płuc, która utrudnia oddychanie — i kolejna przyczyna zgonów na świecie. Odmianą POChP jest zapalenie oskrzeli i rozedma płuc. Jak im zapobiegać? Rzucić palenie! A do tego warto unikać substancji drażniących płuca, np. oparów chemicznych. I nie pozwalamy sobie na palenie bierne. Zwłaszcza że na POChP nie ma lekarstwa — lekami można jedynie spowolnić postęp choroby.

5. Rak tchawicy, oskrzeli i płuc

Do nowotworów układu oddechowego zalicza się raka tchawicy i krtani, oskrzela i płuca. Głównymi ich przyczynami są palenie, w tym palenie bierne, oraz toksyny środowiskowe. Przyczyniają się do tego również zanieczyszczenia pochodzące z gospodarstw domowych, takie jak paliwa i pleśń.

Z badań wynika, że rocznie odnotowuje się około 18 mln nowych przypadków raka płuc. Naukowcy przewidują, że w krajach rozwijających się ryzyko raka układu oddechowego spowodowanego zanieczyszczeniem środowiska i paleniem tytoniu wzrośnie o 81-100 proc. Same tylko emisje z paliw stałych są przyczyną 17 proc. zgonów z powodu raka płuc u mężczyzn i 22 proc. u kobiet.

Jak zapobiegać? O rzuceniu palenia już pisałam — z nałogiem zrywamy kategorycznie! Inne czynniki ryzyka tych nowotworów obejmują historię podobnych nowotworów w rodzinie i narażenie na czynniki środowiskowe, takie jak opary oleju napędowego. Ważne też, by rutynowo, regularnie prześwietlać płuca.

6. Cukrzyca

Cukrzyca to kolejna choroba, a nawet grupa chorób, które powodują najwięcej zgonów na świecie. Cukrzyca wpływa na produkcję lub wykorzystanie insuliny: w cukrzycy typu 1 trzustka nie jest w stanie wytwarzać insuliny — uważa się, że ten typ cukrzycy spowodowany jest reakcją autoimmunologiczną. Z kolei w cukrzycy typu 2 trzustka nie wytwarza wystarczającej ilości insuliny lub insulina nie może być skutecznie wykorzystana. Cukrzyca typu 2 może być spowodowana wieloma czynnikami, w tym niewłaściwą dietą i brakiem aktywności fizycznej.

Z biegiem czasu nieleczona cukrzyca może spowodować uszkodzenie nerwów i naczyń krwionośnych. Może to prowadzić do powikłań, takich jak zaburzenia gojenia się ran, niewydolność nerek i ślepota. W krajach o niskim i średnim poziomie życia ryzyko śmierci z powodu powikłań cukrzycy jest większe ze względu na ograniczony dostęp do leków i technologii niezbędnych do kontrolowania poziomu cukru we krwi.

Chociaż cukrzycy nie zawsze można zapobiec, można kontrolować nasilenie objawów, regularnie ćwicząc i stosując zbilansowaną, pożywną dietę. Dodanie większej ilości błonnika do diety może również pomóc w kontrolowaniu poziomu cukru we krwi. A zatem unikamy nadwagi lub otyłości, wysokiego ciśnienia krwi i niezdrowej diety. Za to warto regularnie ćwiczyć, nawet w podeszłym wieku.

7. Choroba Alzheimera i inne demencje

Choroba Alzheimera jest chorobą postępującą, niszczy pamięć, utrudnia podejmowanie decyzji i zakłóca normalne funkcje poznawcze: myślenie, rozumowanie i inne codzienne zachowania. Jest najczęstszym typem demencji i stanowi około 60 do 70 proc. jej przypadków. Zaczyna się od łagodnych problemów z pamięcią, trudności w przypominaniu sobie informacji i poślizgów w pamięci. Z czasem postępuje i prowadzi do całkowitej utraty pamięci. Czynniki ryzyka są różnorakie — od wieku i obciążenia genetycznego po niezdrowy tryb życia, wcześniejszy uraz głowy, a nawet samotność lub izolację społeczną.

Dziś wciąż nie ma sposobu zapobiegania chorobie Alzheimera, a badacze nie są pewni, dlaczego niektóre osoby na nią chorują, a inne nie. Jednym z czynników, który może pomóc w zmniejszeniu ryzyka choroby, jest przestrzeganie zdrowej diety. Niektóre badania sugerują, że jedzenie dużej ilości owoców, warzyw, produktów pełnoziarnistych, tłuszczów zdrowych dla serca i roślin strączkowych może wspierać funkcjonowanie mózgu i zapobiegać pogorszeniu funkcji poznawczych.

8. Odwodnienie spowodowane chorobami biegunkowymi

Biegunka występuje, gdy w ciągu dnia oddajesz trzy lub więcej luźnych stolców. Jeśli biegunka trwa dłużej niż kilka dni, organizm traci zbyt dużo wody i soli. Powoduje to odwodnienie, które w ciężkich przypadkach może być śmiertelne. Zwykle wywołuje ją wirus jelitowy lub bakteria przenoszona przez skażoną wodę lub żywność — szczególnie rozpowszechniona na obszarach o złych warunkach sanitarnych. Nic zatem dziwnego, że to właśnie biegunka jest drugą najczęstszą przyczyną zgonów dzieci w wieku poniżej 5 lat: co roku z powodu chorób biegunkowych umiera około 525 tys. dzieci. Pół miliona…!

Najlepszą metodą zapobiegania jest przestrzeganie właściwej higieny. Mycie rąk, lepsza higiena i jakość wody oraz dostęp do wczesnego leczenia mogą również pomóc w zapobieganiu chorobom biegunkowym.

9. Gruźlica

To choroba płuc wywoływana przez bakterię zwaną Mycobacterium tuberculosis, przenoszoną drogą kropelkową, którą można leczyć, chociaż niektóre szczepy na konwencjonalne metody leczenia są wciąż oporne. Gruźlica jest jedną z głównych przyczyn zgonów osób zakażonych wirusem HIV. Co więcej — osoby zakażone wirusem HIV są 18 razy bardziej narażone na rozwój aktywnej gruźlicy. I to m.in. dlatego jednym z Celów Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych jest położenie kresu epidemii gruźlicy do roku 2030.

Najlepszą profilaktyką przeciwko gruźlicy jest szczepionka Bacillus Calmette-Guerin, powszechnie podawana niemowlętom i dzieciom na obszarach, gdzie gruźlica jest powszechna.

10. Marskość wątroby

Marskość wątroby to skutek przewlekłego lub długotrwałego bliznowacenia i uszkodzenia wątroby. Zdrowa wątroba filtruje szkodliwe substancje z krwi i wysyła zdrową krew do organizmu. Gdy substancje uszkadzają wątrobę, tworzą się blizny. W miarę tworzenia się większej liczby blizn wątroba musi ciężej pracować, aby prawidłowo funkcjonować — a ostatecznie może przestać działać.
Uszkodzenie może też wynikać z choroby nerek lub być skutkiem zapalenia wątroby, alkoholowej choroby wątroby lub niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby.

Do czynników ryzyka marskości wątroby należy z pewnością przewlekłe używanie alkoholu, ale też nagromadzenie tłuszczu wokół wątroby (niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby). Tymczasem umiarkowane — ale tylko takie! — spożycie alkoholu może pomóc w zapobieganiu uszkodzeniom wątroby i marskości wątroby. Niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby można zapobiegać, stosując pożywną dietę bogatą w owoce i warzywa oraz o niskiej zawartości cukru i tłuszczu. Prawdopodobieństwo zarażenia wirusowym zapaleniem wątroby można zmniejszyć, stosując zabezpieczenia za każdym razem podejmowania aktywności seksualnej oraz unikając dzielenia się przedmiotami, które mogą zawierać ślady krwi, takimi jak igły, maszynki do golenia czy szczoteczki do zębów.

Magdalena Maria Bukowiecka

Korzystałam ze stron healthline.com, pih.prg, ourworldindata.org oraz z Encyclopædia Britannica.