Zagrożenia dla dziedzictwa

Na pierwszy plan wysuwają się tu błędy i uchybienia w decyzjach administracyjnych związanych z opieką nad zabytkami, a także działania inwestorów i deweloperów w obiektach zabytkowych. Chodzi na przykład o wydawanie pozwoleń na ich daleko idącą przebudowę lub rearanżację, ale także unikanie zgłaszania niektórych obiektów do rejestru zabytków przez ich właścicieli. W rejestrze zabytków znajduje się dziś ponad 71 tys. samych zabytków nieruchomych - zdecydowana większość z nich to obiekty nadal użytkowane, stanowiące przestrzeń naszej codzienności. Oznacza to cały katalog potencjalnych zagrożeń dla ich wartości historycznej i kulturowej wynikających z działań zarówno ich właścicieli i zarządców, jak i administracji.

Cała gama problemów związanych z ochroną dziedzictwa wiąże się właśnie z działaniami inwestycyjnymi czy modernizacyjnymi dotyczącymi obiektów zabytkowych i ich otoczenia. Zdarza się nawet, że deweloperzy całkowicie świadomie burzą lub rozbierają zabytkowe budynki. W 2011 r. głośny był przypadek zburzenia przez inwestora zabytkowej willi Langego w Łodzi - sprawca został skazany na rok więzienia w zawieszeniu na trzy lata, pomogło mu tylko to, że podczas procesu zadeklarował odbudowę willi - choć i tak niemożliwe jest pełne odtworzenie wartości raz zniszczonego zabytku. Trzy lata później opinię publiczną bulwersowała sprawa inwestora, który przyznał się do zburzenia zabytkowej przędzalni lnu w Mysłakowicach, początkowo groziła mu za to zapłata zaledwie 7 tys. zł nawiązki.

Nieco mniej jaskrawe, ale nadal bardzo niebezpieczne dla obiektów zabytkowych są przypadki zbyt daleko idącej ingerencji w ich architekturę czy formę. To może dotyczyć zarówno źle przemyślanych modernizacji czy rearanżacji zabytków w trakcie niezbędnego remontu, jak i całkiem celowych działań, które kosztem wartości kulturowej zabytkowego obiektu powiększają jego powierzchnię, kubaturę czy wartość komercyjną. Zagrożeniem dla zabytków i ich wartości kulturowej bywa również niekontrolowana zabudowa ich otoczenia, zmieniająca ich charakter i styl architektoniczny.

Jeśli chodzi o presję ze strony deweloperów i inwestorów, coraz bardziej istotnym sojusznikiem instytucji odpowiedzialnych za ochronę dziedzictwa okazują się organizacje społeczne czy ruchy miejskie, które wielokrotnie - często bardzo skutecznie - interweniują w wypadkach naruszeń prawa o ochronie zabytków. Z kolei upowszechnianie - również przez NID - wśród samorządowców wiedzy o dziedzictwie kulturowym, prawie dotyczącym zabytków i o metodach ich ochrony przyczynia się do zmiany ich postaw i bardziej zrównoważonego pojmowania kwestii zysku ekonomicznego i kulturowo-społecznego.

Tu ważne są zarówno cykle szkoleń organizowane regularnie przez NID, jak i przygotowywane przez tę instytucję specjalnie z myślą o samorządowcach i urzędnikach samorządowych publikacje edukacyjne. Warto też pamiętać o projektach studyjno-koncepcyjnych takich jak polsko-norweski „DoM - Dziedzictwo obok Mnie. Wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczności lokalnych” współorganizowany przez NID i norweski Riksantikvaren (Norweska Dyrekcja ds. Dziedzictwa Kulturowego).

Mimo to wciąż mamy pewien szczególny problem ze świadomością społeczną dotyczącą obiektów zabytkowych - nie tylko na poziomie statystycznego Polaka, ale też wśród urzędników czy samorządowców. O ile wartość zabytkowa obiektów sakralnych, zamków i budownictwa średniowiecznego, barokowego czy klasycystycznego właściwie nie bywa kwestionowana, o tyle często lekceważona jest wartość zabytków archeologicznych, przemysłowych, gospodarczych i architektonicznych - o ile te ostatnie powstały w XX w. Innymi słowy - nie mamy problemu z uznaniem za zabytek Wawelu czy Łazienek Królewskich i dobrze zdajemy sobie sprawę z ich wartości, mamy natomiast skłonność do całkowitego pomijania obiektów takich jak willa z początku ubiegłego stulecia czy wczesnośredniowieczne, słabo zachowane grodzisko. Przekłada się to na realne poziomy zagrożeń dla różnych rodzajów zabytków. O ile najmniej zagrożoną - z oczywistych względów kulturowych i społecznych - grupą zabytków w Polsce są obiekty sakralne, o tyle do tych najbardziej zagrożonych należą właśnie obiekty przemysłowe, gospodarcze, rezydencjonalne i związane z nimi zabytki folwarczne. To w ich wypadku istnieje bowiem największa tendencja do pomniejszania ich wartości kulturowej i historycznej.

Polacy bardzo chętnie deklarują w badaniach szacunek wobec zabytków i ich wartości historycznej i kulturowej - tu wskazania przekraczają 90 proc. Ale już tylko 63 proc. z nas potrafi wskazać jakikolwiek zabytek w najbliższej okolicy. Mniej niż połowa badanych wyraża zaś zainteresowanie dziedzictwem kulturowym w swym otoczeniu (dane z badania pracowni PBS przeprowadzonego w 2015 r. na zlecenie NID).

Tu wciąż istnieje zatem ogromna przestrzeń do działań edukacyjnych zarówno Narodowego Instytutu Dziedzictwa, jak i innych instytucji odpowiedzialnych za ochronę dziedzictwa i opiekę nad nim. Działania edukacyjne NID opisywaliśmy w pierwszej części naszego cyklu - przypomnijmy tylko, że znaczna ich część ukierunkowana jest właśnie na wzmacnianie świadomości społecznej dotyczącej dziedzictwa kulturowego, na rozwój społeczeństwa obywatelskiego i aktywizację społeczności lokalnych.

Narodowy Instytut Dziedzictwa opracował długą listę rekomendacji, których realizacja wzmacniałaby zarówno system ochrony zabytków i opieki nad nimi, jak i świadomość społeczną dotyczącą dziedzictwa kulturowego. NID zaleca więc przede wszystkim dofinansowanie służb ochrony zabytków i konserwatorskich i uporządkowanie prawa dotyczącego dziedzictwa kulturowego - zwłaszcza w obszarze planowania przestrzennego. Ujednolicenia na poziomie całego kraju wymaga też według NID polityka konserwatorska. Niemało pozostaje też do zrobienia w zakresie uporządkowania rejestru zabytków i sprecyzowania wartości uzasadniających potrzebę prawnej ochrony każdego zabytku wpisanego do rejestru. Pamiętajmy zaś, że mowa tu o dziesiątkach tysięcy obiektów i o stale uzupełnianej liście - rocznie do samego rejestru zabytków nieruchomych wpisywanych jest po kilkaset obiektów.