Wyprawa na Mazury roku 1825

Już na początku XIX wieku myśląc o nowej Rzeczpospolitej poszukiwano cech, które jednoczyłyby mieszkańców. Naturalnym „czynnikiem” był język polski. W 1825 roku w wydawnictwie Wilhelma Bogumiła Korna we Wrocławiu ukazała się książka zatytułowana „Jeografia wschodniey części Europy czyli opis krajów przez wielorakie narody sławiańskie zamieszkanych, obeymujący Prussy, Xięztwo Poznańskie, Szląsk Pruski, Gallicyą, Rzeczpospolitą Krakowską, Królestwo Polskie i Litwę”. Pod inicjałami autora: S.H.P. kryła się osoba Stanisława hrabiego Platera, oficera Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, historyka, geografa, kartografa, encyklopedysty, pioniera polskiej i światowej statystyki etc.

W swoim opracowaniu autor uwzględnił także tereny dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego. Wchodziło ono wówczas w obręb dwóch pruskich jednostek administracyjnych: Prus Wschodnich i Zachodnich. Oddając głos Platerowi: „Prussy Wschodnie. Kray ten znany był dawniey pod nazwiskiem Pruss dolnych lub starych lub Xsiążęcych, nakoniec Królewstwa Pruskiego; dodaną jest tylko w podziale dzisieyszym Warmia, dawniey do Pruss polskich czyli zachodnich należąca. Granice: Na północ morze Bałtyckie, na zachód Prussy zachodnie, na południe Królestwo Polskie, na wschód Królestwo Polskie i gubernia Wileńska. Obszerności mil [kwadratowych] 700, ludności 1.080.00, zatem na milę [kwadratową] 1550. Rozkład ludności na języki: Niemców 600.000, Litwinów 200.000, Polaków 280.000. Rozkład ludności na wyznania: Protestantów 950.000, Katolików 130.000”.

O geografii krainy Plater pisał: „Kray płaski, urodzayność pomierna, dwie trzecie części gliniastego gruntu, jedna trzecia piaskowatego, lasy piątą część kraju obeymują. Wody: Spływ rzek do morza Bałtyckiego. Głównieysze rzeki Niemen, Pregla [Pregoła] i Passarga [Pasłęka], do Pregli wpadają Pissa i Anrab [Węgorapa], ku Polszcze płyną Omulew i Pysz [Pisa]. Cała południowa część kraju niezliczonemi jeziorami zalana, nayznacznieysze pomiędzy niemi Spirding [Śniardwy]. Prócz tego do tey prowincyi należą zatoka Kurska [Kurońska] i wschodnia połowa Fryskiey zatoki [Zalewu Wiślanego]”.

Ówczesne Prusy Wschodnie dzieliły się na dwa okręgi: królewiecki i gumbiński, które moglibyśmy porównać z dzisiejszymi województwami. Okręgi dzieliły się na powiaty ustanowione w 1818 roku. Te ostatnie nawiązywały do wcześniejszych starostw. Autor zastosował – tak jak to wcześniej czyniono - podział powiatów pod względem językowym, na polskie, niemieckie i litewskie. W obrębie Okręgu Królewieckiego na 20 powiatów za polskie uznawano: „Osterodzki [ostródzki], Neidenburski [nidzicki], Ortelsburski [szczycieński], Resselski [reszelski] i Rastenburski [kętrzyński]. Przypierają [graniczą] do Królestwa Polskiego. Kray leśny napełniony jeziorami i nieco bagnisty. Wieyska ludność i nawet część mieyskiey polska”.

Tak Stanisław Plater charakteryzował poszczególne miejscowości: „Osteroda, nad Drewięzą [Drwęcą] i jeziorem połownym, obmurowana z 1900 mieszkańcami.
Działdowo (Soldau) ze źródłami żelaznemi i 1500 mieszkańcami. Niedaleko ztąd między wsiami Grunwald i Tannenberg [Stębark] roku 1410 połączone woyska Władysława Jagiełły i Witolda stanowcze zwycięztwo nad Krzyżakami odniosły, przyczem i sam Wielki Mistrz poległ.
Neidenburg [Nidzica] nad Neidą [Nidą], obmurowany z zamkiem na górze i 1800 mieszkańcami. W Neidzie wiele wyder się trzyma.
Szczytno (Ortelsburg) nad jeziorem z dawnym zamkiem i 1100 mieszkańcami.
Olsztyn (Allenstein) nad rzeką Allą [Łyną] z 1900 mieszkańcami po większey części Katolikami.
Ressel [Reszel] z 1810 mieszkańcami i klasztorem panieńskim [żeńskim].
Rastenburg [Kętrzyn], obmurowany, jest tu szkoła mieyska [gimnazjum] i 2300 mieszkańców”.

W Okręgu Gumbińskim z siedzibą w Gumbinie, czyli Gumbinnen, dzisiejszym Gusiewie w obwodzie kaliningradzkim, wydzielano 16 powiatów. Dzielono je na litewskie i polskie. Do tych pierwszych, łączonych pod wspólną nazwą Litwy Pruskiey, zaliczano powiat gołdapski: „Gołdap nad jeziorem z 3000 mieszkańcami”.

Wśród powiatów polskich wyliczano: „Angerburski [węgorzewski], Lotzeński [giżycki], Sensburski [mrągowski], Johannisburski [piski], Lycki [ełcki], Oleckowski [olecki]” i tak je charakteryzowano: „przypierają na wschód i południe do Królestwa Polskiego i stanowią część południową okręgu. Kray leśny, bagnisty i napełniony jeziorami, które prawie wszystkie rzekami lub kanałami między sobą są połączone. Urodzayność pomierna, ale pasza niezła i wielki połów i handel na ryby. Mieszkańce po wsiach Polacy wiary Luterskiey”.

O tutejszych „głównych” miejscowościach Stanisław Plater informował: „Wengobork (Angerburg) [Węgorzewo] nad Anrapą [Węgorapą] z 2600 mieszkańcami.
Loczany (Lötzen) [Giżycko] nad kanałem między dwoma jeziorami z 1500 mieszkańcami.
Nikołayki [Mikołajki] nad wielkiem Jeziorem Spirding z 1500 mieszkańcami.
Biała [Piska] niedaleko Polskiey granicy z 1100 mieszkańcami.
Wieś Koszynowka (Andreeswalde) [Kosinowo] od Aryanów zamieszkana, którzy tu swóy kościół mają.
Lyk (Ełk) nad jeziorem z Seminaryum dla polskich nauczycieli i z 2700 mieszkańcami.
Margrabowo [Olecko] nad jeziorem niedaleko polskiey granicy, przy niem zamek Olecko zwany, mieszkańców 2000”.

W kolejnym odcinku zdam – za Stanisławem hrabią Platerem – sprawozdanie z Prus Zachodnich. (Mazury Według Jerzego/Jerzy Łapo)