Czym jest Budżet Obywatelski?

Najogólniej mówiąc, budżet obywatelski jest jedną z form aktywizowania mieszkańców. Polega na tym, że olsztynianie w głosowaniu decydują o części wydatków z budżetu swej gminy. Zadania wybrane przez mieszkańców zostają uwzględnione w budżecie gminy na następny rok i są w tym roku realizowane. Od razu należy jasno stwierdzić, że budżet obywatelski nie generuje dodatkowych środków na realizację zadań, a jedynie zmienia dysponenta części tych środków. Rada gminy niejako dzieli się z mieszkańcami częścią swoich uprawnień w zakresie uchwalania budżetu. Bezpośrednia partycypacja mieszkańców w decydowaniu o przeznaczeniu budżetu gminy ma szereg zalet. Przede wszystkim zwiększa zainteresowanie funkcjonowaniem samorządu i poczucie identyfikacji ze wspólnotą samorządową, przyczynia się też do poprawy edukacji obywatelskiej. W Polsce rozwiązanie to po raz pierwszy zastosowano w Sopocie w 2011 roku. W następnym roku podobnie uczyniły cztery kolejne miasta. W 2013 roku było już ponad 70 gmin i miast wykorzystujących budżet obywatelski. Wśród nich był Olsztyn. W latach 2014-2015 było w Polsce ok. 140 gmin z budżetem obywatelskim (5-6 proc. wszystkich gmin). W kolejnych latach ta liczba nieco spadła, a następnie ustabilizowała się na nieco niższym poziomie. Należy zauważyć, że w poszczególnych gminach przyjęto różne rozwiązania organizacyjne. Wyraźnie różniły się m.in. procentowe udziały budżetu obywatelskiego w całym budżecie gminy.

Duże znaczenie dla funkcjonowania budżetów obywatelskich miała ustawa ze stycznia 2018 roku, która wprowadziła obowiązek tworzenia tych budżetów w gminach będących miastami na prawach powiatu począwszy od kadencji samorządu zaczynającej się właśnie w 2018 roku. Wprowadzenie regulacji ustawowych nie spowodowało zwiększenia liczby miast wykorzystujących budżety obywatelskie, ponieważ miasta, których te regulacje dotyczyły, już wcześniej oddały we władanie swoim mieszkańcom części swoich budżetów. Ustawa natomiast wyznaczyła minimalny poziom budżetów obywatelskich, określając, że muszą one stanowić co najmniej 0,5 proc. wydatków gminy. W maju 2019 roku Rada Miasta Olsztyna uchwałą określiła ramy organizacyjne tej inicjatywy w naszym mieście.

Proces zaczyna się od pomysłu mieszkańca lub grupy mieszkańców, którzy przedstawiają go w sposób tradycyjny lub online w odpowiednim formularzu. Wnioski mogą mieć zasięg miejski lub osiedlowy. W każdej z tych kategorii oddzielnie rejestrowane są wnioski inwestycyjne i tzw. miękkie, dotyczące różnych aktywności lub wydarzeń. Wnioski w powstałych w ten sposób grupach różnią się m.in. limitami środków, jakie mogą być przeznaczone na finansowanie projektów.

Na przykład dla miejskich projektów inwestycyjnych limit ten wynosi obecnie 1,2 mln zł, a dla projektów „miękkich” – 100 tys. zł.

Zgłoszone projekty najpierw poddawane są ocenie formalnej, której dokonuje Zespół Koordynujący, w skład którego wchodzą zgłoszeni mieszkańcy i radni. Na tym etapie sprawdza się m.in., czy dany projekt wpisuje się w zadania gminy, czy nie narusza praw osób trzecich, czy możliwa jest jego realizacja w ciągu jednego roku i czy jego rezultat będzie ogólnodostępny, co jest warunkiem koniecznym. Następnie do pracy przystępują eksperci z różnych dziedzin, którzy tworzą Zespół Opiniujący. Ich głównym zadaniem jest ocenienie, czy dany projekt jest możliwy do realizacji. Zweryfikowane projekty wprowadzane są do systemu i poddawane głosowaniu. Każdy mieszkaniec dysponuje 6 głosami, 3 z nich może przeznaczyć na projekty miejskie, a pozostałe 3 – na projekty osiedlowe. Zwycięskie projekty trafiają do projektu budżetu miasta na następny rok i są realizowane przez Urząd Miasta i jego jednostki, podobnie jak pozostałe zadania z uchwalonego przez radnych budżetu.

W ciągu dotychczasowych dziesięciu lat funkcjonowania Olsztyńskiego Budżetu Obywatelskiego zrealizowano 324 projekty o łącznej wartości ponad 47 mln zł. Udział w głosowaniach na projekty wzięło ponad 55,5 tys. mieszkańców. W pierwszej edycji miasto przeznaczyło na realizację zgłoszonych wówczas projektów 2,15 mln zł. Od tego czasu kwota ta stale rośnie i od 10. edycji wynosi 7,5 mln zł. Wśród dotychczas zrealizowanych projektów inwestycyjnych są m.in.:
– Łynostrada: doskonały przykład uzupełniania się inicjatywy mieszkańców i planów władz miasta. Oddana do użytku w 2019 roku kosztowała 22,7 mln zł i rozciąga się od ul. Kalinowskiego na Brzezinach aż do elektrowni wodnej na Wadągu.
– Plaża nad jeziorem Skanda: projekt zrealizowany etapami w 4. i 5. edycji OBO. Nawieziono piasek, zbudowano boiska do siatkówki, ścieżki i schody. Powstały również altana biwakowa z grillem, toalety, miejsca parkingowe i elementy małej architektury.
– Miasteczko ruchu drogowego przy Szkole Podstawowej nr 30: ma ok. 10 arów powierzchni, 55 znaków i 3 gry edukacyjne. Dzieci i młodzież uczą się tam, jak bezpiecznie poruszać się w ruchu drogowym.
– Biblioteka Miejska nr 2 miejscem spotkań: w bibliotece na Osiedlu Pojezierze przeprowadzono modernizację pomieszczeń i wyposażono je w potrzebny sprzęt. Powstał pokój tzw. cichej pracy. Zakupiono nowe regały na zbiory biblioteczne, meble, a także nowe pozycje do wypożyczenia i audiobooki.
– Skateparki i pumptracki: na nieużywanym terenie przed szkołą przy ul. Herdera powstał obiekt dla miłośników jazdy na rolkach, deskorolkach czy BMX-ach.
Przykładem projektów „miękkich” mogą być pokazy spektaklu „Poruszony las”, który jest przeznaczony dla najmłodszych widzów. Spektakl pozwala dzieciom i ich rodzicom swobodnie poruszać się w przestrzeni i razem przeżywać wyjątkowe doświadczenia.

Obecnie trwa 11. już edycja wyboru projektów w ramach Olsztyńskiego Budżetu Obywatelskiego. Na realizację tych projektów, podobnie jak w roku ubiegłym, przeznaczono 7,5 mln zł, z czego 2,2 mln zł przypada na projekty miejskie, a pozostałe 5,3 mln zł będzie służyło do sfinansowania zadań o zasięgu osiedlowym. Poszczególne osiedla w zależności od różnych parametrów (m.in. liczby mieszkańców) mają do dyspozycji różne limity środków na zadania inwestycyjne. Największa kwota przypadła mieszkańcom Jarot (446 tys. zł), Os. Kormoran (290 tys. zł) i Os. Generałów (286 tys. zł). W lutym minął termin składania projektów. Po ich weryfikacji listę projektów zakwalifikowanych do głosowania poznamy w połowie maja, a głosowanie nastąpi na przełomie maja i czerwca.

Wyniki głosowania, tzn. projekty przyjęte do realizacji, powinniśmy poznać w połowie lipca. Równocześnie rusza realizacja projektów wybranych przez mieszkańców w 2023 r. Są to 4 projekty miejskie i 30 osiedlowych. Wzrost kosztów spowodował, że dla umożliwienia pełnej realizacji tych zadań konieczne było zwiększenie finansowania.

W rezultacie w budżecie miasta na 2024 r. na zadania realizowane w ramach budżetu obywatelskiego trzeba było przeznaczyć ok. 8 mln zł.
Inicjatywy zrealizowane w ramach kolejnych edycji budżetu obywatelskiego przyniosły Olsztynowi dziesiątki obiektów i sprawiły, że odbyły się dziesiątki wydarzeń. Prawdopodobnie część z nich znalazłaby się w budżecie miasta i zostałaby zrealizowana, nawet gdyby nie było budżetu obywatelskiego, bo – jak to już zostało powiedziane – budżet obywatelski nie generuje dodatkowych środków. Z drugiej strony należy założyć, że te inwestycje i wydarzenia, które zostały zrealizowane w ramach OBO, najbardziej odpowiadały na potrzeby mieszkańców, bo któż ma te potrzeby znać lepiej niż sami mieszkańcy. Trudne do zmierzenia, ale niewątpliwe są też korzyści w postaci szerszego włączenia mieszkańców w decydowanie o sprawach wspólnych.

Mirosław Gornowicz– ekonomista, prof. UWM, prorektor ds. rozwoju i polityki finansowej UWM w Olsztynie, od 2006 r. przewodniczący Komisji Budżetu i Finansów w Radzie Miasta Olsztyna.