Ten fragment Iławy miał wyglądać zupełnie inaczej

Podczas godzinnej wyprawy nie tylko opowiedzieli o historii najważniejszych miejsc i obiektów z tej części miasta, ale zaprezentowali też archiwalne zdjęcia okolicy. Niektóre z tych zdjęć, a szczególnie te z okresu powojennego, można było zobaczyć po raz pierwszy. Spacer po ulicach Andersa i Smolki odbył się w ramach cyklu edukacyjnych wypraw po mieście, które organizowane są w Iławie od 2014 roku. W tym roku było to już ósme spotkanie na terenie miasta. Poprzednie, na początku października, miało miejsce w północnej części Iławy – na ulicach Chodkiewicza i Mazurskiej.

Długa droga od Kamiennej do Andersa

Uczestnicy ostatniego spaceru zebrali się w niedzielę 30 październiku na parkingu przed Starostwem Powiatowym w Iławie, by stamtąd, przez teren szpitala, Szkoły Podstawowej nr 2 im. Marii Konopnickiej, przejść na teren osiedla XXX-lecia, gdzie zakończyła się wyprawa. Wzięło w niej udział ponad 50 osób.

Tym razem opowieści prowadzących rozpoczęły się od przedstawienia patronów obu ulic. Zaczęto od ulicy Smolki. Przedwojennym patronem tej ulicy był Hermann Löns – niemiecki pisarz, poeta i dziennikarz, który w 1914 roku, w wieku 48 lat, wstąpił na ochotnika do armii niemieckiej i zginął w jednej z pierwszych akcji bojowych na froncie zachodnim.

– W latach ’30 XX wieku postać Lönsa naziści wykorzystali do własnych celów propagandowych – mówił Dariusz Paczkowski. – Masowo czyniono go patronem ulic, także w Prusach Wschodnich – dodał.

Obecnym patronem ulicy jest Franciszek Smolka – polski prawnik, polityk liberalny i działacz społeczny, który zasłynął jako prezydent parlamentu austriackiego i twórca Kopca Unii Lubelskiej we Lwowie. Jego nazwiskiem nazwano ulice między innymi w Warszawie i Krakowie. Jest obywatelem honorowym kilkudziesięciu miast polskich, czeskich i chorwackich.

O ile ulica Smolki nie zmieniała swojego patrona od kilkudziesięciu lat, o tyle nazwa ulicy Andersa zmieniała się po 1945 roku kilka razy.

– Zaraz po wojnie była to ulica Kamienna, podobnie zresztą jak przed wojną – tłumaczył Michał Młotek. – W lutym 1947 roku przemianowano ją na ulicę Ignacego Daszyńskiego, następnie na Juliana Marchlewskiego, a w 1991 roku na Władysława Andersa. W ten sposób ulica Andersa, ze wszystkich iławskich ulic, najczęściej zmieniała po wojnie swoją nazwę – dodał.

Gdy w połowie 1991 roku zmieniano nazwę ulicy Marchlewskiego na Andersa, zmieniono też nazwy innych ulic w Iławie. I tak ulicę Bohaterów Stalingradu przemianowano w części na ulicę Wyszyńskiego, a w części na Królowej Jadwigi, ulicę Nowotki na Jana III Sobieskiego, Hibnera na Jasielską, Thoreza na Maczka, Janka Krasickiego na Leopolda Okulickiego, Hanki Sawickiej na Brata Alberta a gen. Berlina na mjra Sucharskiego.

Jak wynika z artykułu, który pojawił się w regionalnej gazecie „Głos Pojezierza Iławskiego”, w tym samym czasie, na wniosek radnego Kazimierza Parowicza, utworzono bank nazw ulic. Założono, że kolejne ulice, które powstaną na terenie miasta, nazwane zostaną według kolejności: ulica Józefa Alickiego, ulica Józefa Piłsudskiego, ulica Ofiar Katynia, ulica Orląt Lwowskich i ulica Augusta Emila Fieldorfa. Do dnia dzisiejszego w Iławie powstała jedynie ulica Józefa Alickiego.

W 1968 roku, w związku z planami zabudowy południowej części Iławy – od torów kolejowych w stronę dworca, opracowano plany stworzenia tzw. „nowego centrum”. Pod tą nazwą kryła się koncepcja zabudowy dzisiejszych ulic Jana III Sobieskiego, Andersa i obszaru pomiędzy ulicą Jana III Sobieskiego a Wyszyńskiego.

Ulice Andersa i Jana III Sobieskiego miały stać się, według planistów, reprezentacyjnymi ulicami miasta. W tej części Iławy powstać miały nowoczesne biurowce, hotel, domy towarowe i nowa siedziba Komitetu Powiatowego PZPR. Na zapleczu obu ulic zaplanowano budowę amfiteatru na 6400 miejsc z estradą na 120-osobowe zespoły, kompleksu sportowego z halą, kawiarni, baru szybkiej obsługi i basenu pływackiego oraz sali widowiskowej z biblioteką. Planowano też urządzenie dużego placu imprez masowych na 22 tysiące osób i terenów rekreacyjnych.

Ostatecznie z całej, bardzo śmiałej koncepcji, w związku z postępującym kryzysem i brakiem środków finansowych, udało się wybudować jedynie biurowiec Urzędu Powiatowego (dzisiejszy budynek Starostwa Powiatowego w Iławie), będący pierwszym tego typu obiektem wybudowanym w Iławie po wojnie, budynek sądu oraz dom towarowy.

Na pozostałym obszarze, głównie wzdłuż ulicy Jana III Sobieskiego, zaczęły powstawać ciągi domów jednorodzinnych z pomieszczeniami handlowo-usługowymi na parterze.

Nowa sypialnia na 600 rodzin

Wraz z opracowaniem koncepcji tzw. „nowego centrum”, nakreślono też plany budowy nowego osiedla. Razem z budową bloków na obszarze historycznego Starego Miasta, w południowej części miasta – pomiędzy ówczesną ulicą Marchlewskiego a 1 Maja, Smolki i Skłodowskiej-Curie, przystąpiono do budowy osiedla Centralnego.

Budowa osiedla przypadła na pierwszą połowę lat ’70 XX wieku. Cały kwartał wypełniły czterokondygnacyjne bloki o powtarzających się sekcjach klatek i regularnym rozmieszczeniu.

Jak wynika z artykułu zamieszczonego w „Ziemi Iławskiej” – jednodniówce Komitetu Powiatowego PZPR, do stycznia 1975 roku wybudowano pięć budynków mieszkalnych a do użytku oddano 300 mieszkań oraz pawilon handlowo-usługowy. W tym czasie trwała już budowa falowca, wówczas najdłuższego budynku mieszkalnego w całym województwie, w którym zamieszkało aż 206 rodzin. Powstawały też kolejne bloki.

Na osiedlu powstać miały także przedszkole i żłobek, kompleks pawilonów handlowo-usługowych, kawiarnia i budynek administracyjno-kulturalny. Ostatecznie, budowę przedszkola ukończono dopiero w latach ’80 XX wieku, wcześniej, po drugiej stronie ulicy Skłodowskiej-Curie, wybudowano natomiast budynek szkoły podstawowej, a w okolicach ulicy Smolki tzw. Megasam.

Na osiedlu Centralnym, bo taką nazwę nosić miało początkowo nowe osiedle, zamieszkało ostatecznie ponad 4 tysiące osób. Wraz z ukończeniem budowy ostatnich bloków mieszkalnych całej okolicy nadano nazwę „Osiedla XXX-lecia PRL”.