Polacy na Ukrainie po rozpadzie ZSRS

Dokumentem prawnym, potwierdzającym ową współpracę była umowa pomiędzy Polską a Ukrainą, ratyfikowana w 1992 roku, drugi artykuł której zawiera tekst o tym, że i polska i ukraińska strony postępują zgodnie ze standardami międzynarodowymi w pytaniach ochrony mniejszości narodowych, akceptują ich prawo na zachowanie etnicznej, kulturowej, językowej oraz religijnej tożsamości narodowej.

W trakcie realizacji tej Umowy i innych później podpisanych dokumentów, Polska inicjowała pomoc Ukrainie w korzystaniu z europejskiej polityki integracyjnej, aktywnie wspierała jej członkostwo w Radzie Europy oraz sprzyjała we wstępie do Światowej Organizacji Handlu. Dziś tak samo zachęca i pomaga Ukrainie na drodze do integracji w Unię Europejską i struktury transatlantyckie.

Odbywa się to na tle ciągłej walki ze stereotypami przeszłości, na podstawie wzajemnego zaufania, wsparcia i rozszerzenia współpracy pomiędzy sąsiednimi narodami w zakresie politycznej, ekonomicznej, naukowo-technicznej, kulturalnej oraz humanitarnej współpracy, gdzie ważnym twórczym elementem występuje dyplomacja, z uwzględnieniem interesów polskiej mniejszości na Ukrainie, zarówno jak i ukraińskiej w Polsce. Narodowościowo-kulturowa mobilizacja Polaków na Ukrainie, rola mniejszości narodowej w aktywizacji ukraińsko-polskiej współpracy należą do aktualnych problemów, które jeszcze nie otrzymały należnego wyświetlania w etnopolitycznych i historycznych pracach.

Polska mniejszość na współczesnej Ukrainie, jej rola w procesach transformacji ukraińskiego społeczeństwa, występuje pewnym pośrednikiem w ukraińsko-polskich stosunkach i dojściu do kompromisu w trudnych pytaniach. Relacje między Ukrainą a Polską kształtowały się na przestrzeni wielu wieków, Historia tych relacji pamięta wspólne walki przeciwko okupantom, cesarskiemu i totalitarnemu reżimom, tak i przejawami obopólnego antagonizmu i konfrontacji, które często były inspirowane i „podgrzewane” przez tzw. „trzecią siłę”.

Jednak warto przyznać, że w stosunkach ukraińsko-polskich przeważnie zawsze panowały zdrowy rozsądek, poszukiwanie porozumienia i kompromisów. Jeszcze w latach 30. ХІХ wieku powstało wspólne dla obydwu krajów hasło „Za naszą i waszą wolność”, potwierdzone w słowach wielkiego mistrza słowa ukraińskiego, Тarasa Szewczenki, który, przebywając w twierdze Orskiej latem 1847 roku, w wierszu „Polakom”.

Nie zważając na to, że liczba Polaków na Ukrainie w latach 90. wyraźnie zmalała (sądząc ze spisu ludności w 2001 roku), Polacy na Ukrainie w dalszym ciągu zajmują dominującą pozycje wśród innych grup etnicznych.

Według wspomnianego spisu ludności, w 2001 roku na Ukrainie mieszkało ponad 144 tys. Polaków. Są rozproszeni po różnych obwodach, miastach i wioskach lecz większość skupisk osób polskiego pochodzenia jest związana z tradycyjnymi miejscami ich zamieszkania: Galicja, Wołyń, Podole, Polesie, Kijów oraz obwód kijowski.

Tak, w obwodzię lwowskim, Tarnopolu, Iwano-Frankowsku, na Wołyniu i Równem na początku 2001 roku mieszkało 38,4 tys. Polaków, w obwodach chmielnickim i winnickim - 26,8 tys., na Żytomierszczyźnie, Kijowszczyznie i właśnie w Kijowie - 58,8 tys. Polaków. Razem składali 86% Polaków Ukrainy. Znaczna ilość Polaków pozostała na południu Ukrainy, a szczególnie w odeskim, chersońskim, mikolajowskim obwodach i na Krymie, a także w przemysłowych regionach – na Donbasie, w Dniepropetrowsku, Zaporożu oraz w Charkowie.

Polacy Ukrainy dołączyli się bezpośrednio do zmian, który odbywały się w postsowieckiej Ukrainie na drodze do demokracji i walce za europejski wybór, biorąc za przykład polityczne i ekonomiczne reformy, przeprowadzane w Polsce. Polacy, wbrew innym etnicznym grupom, aktywnie występują za całość Ukrainy, podtrzymują demarkację jej państwowych granic, szczególnie z Rosją.

Wielki wpływ na ukraińsko-polskie stosunki wywierają Polacy, działający w organach przedstawicielskiej, wykonawczej i sądowej władzy na Ukrainie. Pewna ilość osób polskiego pochodzenia była wybrana do Rady Najwyższej Ukrainy oraz miejscowych władz, przedstawionych w politycznych partiach, związkach, młodzieżowych, żeńskich i innych organizacjach.

Razem z odzyskaniem przez Ukrainę niepodległości, zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych oraz innymi aktami prawnymi, zaczęło się odrodzenie i rozwój polskiej tożsamości na Ukrainie. Polacy dołączają się do politycznego, społecznego i kulturalnego życia państwa, ich działalność jest chroniona Konstytucją Ukrainy, która gwarantuje równe prawa obywatelskie i narodowe, wolność wyznania, prawo na zachowanie własnej identyczności, prawo do tworzenia organizacji społecznych, które nie dopuszcza dyskryminacji za bycie przedstawicielem tej czy inne narodowości i cieszy się poparciem jednocześnie ze strony Ukrainy i Polski.

Etniczna mobilizacja Polaków rozwijała się równocześnie z odzyskaniem suwerenności oraz niepodległości Polski, a potem i Ukrainy. W wielu miastach Ukrainy pod koniec lat 80. ubiegłego wieku zaczęły powstawać polskie stowarzyszenia i organizacje, a w latach 1990-1991 na kongresie Polonii na Ukrainie zostały założone Związek Polaków Ukrainy (ZPU, prezes Stanisław Szałacki, później Stanisław Kostecki) oraz Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie (FOPU, prezes Emilia Chmielowa). Celem ZPU oraz FOPU jest wzmocnienie ukraińsko-polskich stosunków, są one samorządowymi organizacjami społecznymi, działających w ramach ukraińskiej Konstytucji, czynnego ustawodawstwa i kierują się własnymi statutami. Główny cel organizacji polskich polega na odrodzeniu tożsamości narodowej, aktywny udział w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym państwa, popularyzacji prawdziwej historii narodów Polski a Ukrainy, wzmocnieniu przyjaźni i partnerstwa między Ukrainą a Polską.

Prezesi Emilia Chmielowa i Stanisław Kostecki (dziś prezesem ZPU jest Antoni Stefanowicz), kierują działalność miejscowych ośrodków swoich organizacji nie tylko na obronę praw i wolności Polaków Ukrainy w organach państwowych i społecznych, ale pragną także rozszerzyć współpracę między obydwoma państwami. Współpracują z polskimi organizacjami pozarządowymi i fundacjami, jak „Pomoc Polakom na Wschodzie”, „Wspólnota Polska” czy „Wolność i Demokracji”. Oddziały ZPU i FOPnU funkcjonują we wszystkich regionach Ukrainy, mają zaufanie i cieszą się zasłużonym autorytetem u wszystkich Polaków na Ukrainie. Z inicjatywy Federacji Organizacji Polonijnych na Ukrainie w 1996 r. odbył się Sejm Polaków Podola, na którym został zaakceptowany program narodowo-kulturalnego odrodzenia polskiej mniejszości i zwiększenia jej roli w ukraińsko-polskim dialogu, w 1997 r. w Kijowie odbyła się Międzynarodowa konferencja naukowa „Polska kultura w życiu Ukrainy”, a później i dotychczas organizują się szereg innych ważnych wydarzeń, spotkań oraz imprez.

Związek Polaków Ukrainy również charakteryzuje się różnorodnością form swojej działalności. Były prezes Związku Stanisław Kostecki, zarówno, jak i Antoni Stefanowicz, współpracują z polską ambasadą oraz konsulatami Rzeczypospolitej Polski na Ukrainie, regularnie informują miejscowe media i regionalne oddziały o najważniejszych wydarzeniach, które organizują polskie organizacje, osobiście biorą udział w kulturalno-oświatowych akcjach. ZPU razem ze Związkiem polskich naukowców na Ukrainie jesienią 2001 r. przeprowadziły naukową konferencję międzynarodową „Polacy w Kijowie”, oraz każdego roku przy wsparciu innych organizacji polonijnych organizują w Żytomierzu i Grodku Podolskim (obwód chmielnicki) festiwale polskiej kultury „Tęcza Polesia” i „Kwiaty Podola”.

Wśród obwodowych stowarzyszeń Polaków, które aktywnie sprzyjają ukraińsko-polskiej współpracy, wyróżnia się organizacja Dom Polski w Kijowie (dyrektor Maria Siwko), przy którym działa Klub Młodzieży Polskiej, Klub Badawczy, sobotnia szkoła dla dzieci, studia amatorskie, kółko z nauczania języka polskiego; Kulturalno-oświatowe Stowarzyszenie im.Adama Mickiewicza w Kijowie; Stowarzyszenie Kulturalne „Zgoda” w Kijowie (prezes Wiktoria Radik); Polskie Centrum Kulturalne w Odessie; Polskie Domy w Dubnie, Tulczynie, Charkowie, Czerniowcach, we wiosce Jakimówka obwodu zaporoskiego, „Świetlica Polska” w Winnicy oraz polskie stowarzyszenia w Berdiańsku, Doniecku, Mikołajowie, Dniepropetrowsku oraz innych miastach Ukrainy.

Ważną rolę w rozwoju współpracy fachowców z Ukrainy i Polski odgrywają: Stowarzyszenie Polskich Nauczycieli, Spółka Polskich Inżynierów, Spółka Polskich Naukowców (prezes Henryk Stroński) z oddziałami w Kijowie, Charkowie, Dniepropietrowsku, Chmielnickim, Berdiańsku, Zaporożu, Kamieńcu-Podolskim, Łucku, Odessie, Symferopolu, Tarnopolu oraz innych miastach Ukrainy. Wszystkie te organizacje funkcjonują przy wsparciu Związku Polaków Ukrainy. Wśród członków Spółki Polskich Naukowców są Sergii Barkowski, Julia Bułachowska, Halina Beketowa, Wira Awksentjewa, Mykoła Anisimow, Witalii Dmytruk, Adolf Kondracki, Tetiana Rudnicka, Igor Skłowski, Włodzimierz Szynkarenko oraz in. Od 1996 roku prowadzi swoją działalność Stowarzyszenie Polskich Nauczycieli na Ukrainie, które ma swoje ośrodki we wszystkich obwodach. W 2007 roku w Chmielnickim odbył się czwarty Zjazd polskich nauczycieli, na którym na prezesa został wybrany Adam Chłopek.

Każdego roku rośnie ilość polskich stowarzyszeń i organizacji społecznych. Według danych z jesieni 1990 roku istniało 8 polskich organizacji, a już na początek 2010 roku ich ilość zwiększyła się do 200. Te organizacje mają mocny wpływ na ukraińskich Polaków, oraz nawiązują kontakty z działaczami literatury, sztuki, prowadzą zespoły artystyczne.

Akcent na nauczaniu języka polskiego

Ukraińska władza ze zrozumieniem akceptuje inicjatywy polskich organizacji społecznych, dla których na pierwszym miejscu zawsze było pytanie edukacji narodowej i szkolnictwa polskiego, od czasów reżimu totalitarnego problem z nauczaniem języka polskiego istnieje nie tylko wśród dzieci, ale także wśród osób dorosłych. O tym świadczy statystyka z 2001 roku, która mówi, że tylko blisko 13% Polaków na Ukrainie wybrali język polski jako ojczysty. Za lata niepodległości Ukrainy powstaje wielka ilość polskich szkół, na niektórych Uniwersytetach w Kijowie, Lwowie i Zaporożu, Drohobyczu i Żytomierzu pojawił się wydział przygotowania wykładowców i nauczycieli języka polskiego. Absolwenci szkół, gimnazjów, liceów kontynują studia w polskich uczelniach wyższych. Otwarcie polskich szkół i klas na Ukrainie jest zahamowany przez szereg obiektywnych czynników, a szczególnie dyspersyjnym podziałem Polaków, kadrowe i finansowe trudności, konserwatyzm rodziców, którzy wciąż nie widzą potrzeby w nauczaniu języka swoich przodków na tle dominacji ukraińskiego i rosyjskiego języków.

Warto zwrócić uwagę na pokrewieństwo i leksykalną bliskość polskiego i ukraińskiego języków. Według badań Tyszczenki prawie 70% leksyki polskiego a ukraińskiego języka są wspólne. Walcząc z trudnościami obiektywnego i subiektywnego charakteru, polska edukacja na Ukrainie rośnie na sile. W 1999/2000 roku szkolnym na Ukrainie działały 3 szkoły z polskim językiem nauczania, cztery ukraińsko-polskie szkoły, dwie szkoły z programowym nauczaniem języka polskiego, w 20 szkołach funkcjonowały polskojęzyczne klasy i grupy. Oprócz tego, działało 20 niedzielnych szkół, w których uczyły się około tysiąca dzieci, nastolatków, a także dorosłych, którzy chcieli opanować język polski. W ogóle na Ukrainie działa blisko 73 polskich ośrodków edukacyjnych, w których pracowało 190 nauczycieli języka polskiego.

W 2002/2003 roku szkolnym działały już 4 szkoły z polskim językiem nauczania (1 013 uczniów), dwie szkoły z nauczaniem języka polskiego i ukraińskiego (740 uczniów), języka polskiego jak języka obcego uczyło się 1 425 uczniów, a 6 270 uczniów wybrali naukę języka polskiego jako zajęcia fakultatywne. W 2008/2009 roku szkolnym na Ukrainie funkcjonowało 20 447 szkół ogólnokształcących z ilością uczniów 4,4 mln, w tym szkół z językiem nauczania polskim - 5 (1 302 uczniów). Stworzono nowe programy edukacyjne i podręczniki z języka polskiego i czytania dla 1-4 i 5-6 klas szkół ogólnokształcących z językiem nauczania polskim, więc ponad 5 tys. dzieci i nastolatków studiują dziś język polski, literaturę, i historię polską.

Tylko w latach od 1993 po 1995 w języku polskim pojawiło się ponad 50 różnych lektur (podręczniki, dydaktyczne materiały, utwory klasyków literatury polskiej, książka „Mówimy po polsku”), a w ciągu ostatnich 5 lat wyszło drukiem ponad 60 wydań, informatorów, słowników, podręczników dla studentów i uczniów w języku polskim.

W 1990 r. powstała „Gazeta Lwówska”, a od 1993 r. zaczęto wydawać „Dziennik Kijowski”, z 2000 r. - „Polacy Donbasu”, na szpaltach których, z jednej strony - wyświetlano życie Polaków Ukrainy, stosunki polsko-ukraińskie , a z innej - artykuły o reformach w Polsce, argumenty do wykorzystania polskiego doświadczenia na Ukrainie. Polskojęzyczna prasa występuje skutecznym czynnikiem zjednoczenia licznego środowiska polskiego na Ukrainie, oraz wzmocnenia współdziałania FOPnU i ZPU, i ich miejscowych ośrodków. Problemy polskiej mniejszości stale przebywają w polu widzenia państwowej telewizji i radio, a w studiach Lwowa i Żytomierza pojawiły się pierwsze polskojęzyczne redakcje.

W lutym 1999 r. w Kijowie powstał Polski Instytut, założony jak przedstawicielstwo Ministerstwa Spraw Zagranicznych Polski w celu popularyzacji kultury polskiej, powstały inne podobne instytucje, Instytut Ukraińsko-Polski przy Narodowym Uniwersytecie „Kijowsko-Mohylańska Akademia” i naukowy ośrodek polski przy Narodowym Uniwersytecie im. Iwana Franki we Lwowie. Zaspokojeniu etnicznych potrzeb Polaków sprzyjał Państwowy program odrodzenia i rozwoju edukacji mniejszości narodowej na Ukrainie w 1994-2000 latach., przedłużony na następne kilka lat.

Polacy Ukrainy aktywnie działają w dziedzinie kinematografii, zawodowej i amatorskiej sztuki teatralnej, ruchu festiwalowego, archiwalnej i bibliotecznej sprawy, itd. Pod patronatem Prezydenta Kwaśniewskiego polscy reżyserowie stworzyli film „Trudne Braterstwo” o Symonie Petlurze. Dzięki twórczej polsko-ukraińskiej współpracy pojawiły się arcydzieła kinematografu „Ogniem i mieczem”, „Modlitwa o hetmana Mazepę”. Na Ukrainie działają około 100 polskich zespołów artystycznych - chory, zespoły taneczne, folklorystyczne, wokalne, większość z których biorą udział w corocznych festiwalach artystycznych mniejszości narodowych „Wszyscy jesteśmy dziećmi twoimi, Ukraino!”, w festiwalach kultury polskiej w Żytomierzu, Kijowie, Lwowie i Grodku Podolskim.

Polacy Ukrainy starają się zachować dla potomków polskie zabytki historyczne, o czym świadczy odnowienie dużej ilości pomników, zabytków oraz cmentarzy na terytorium Ukrainy. Ukraina współpracuje z polskim Instytutem Pamięci Narodowej w branży opracowania danych archiwów. Dzięki tej współpracy powstało siedem tomów zbiórki „Polska a Ukraina w latach 30-40. XX wieku. Nieznane dokumenty służb specjalnych”, napisanych w okresie 1995-2009 r.

Dowodem rozwoju środowiska polskiego na Ukrainie jest zniesienie ograniczeń dla wiernych Kościóła rzymskokatolickiego oraz odnowienie w 1991 roku struktur kościoła w tym państwie. W ciągu 1990 roku zwiększyła się ilość parafii, i już w 2000 roku istniało około 840 zarejestrowanych kościołów, w których pracowało około 500 biskupów i księży. Stanem na 2007 rok na Ukrainie działało 890 parafii, 88 klasztorów, 39 misji, 527 księży (połowa z nich to obywatele Polski), 8 seminariów duchownych, 551 szkółka niedzielna przy kościołach. Zaczynają wychodzić drukiem gazety i czasopisma kościelne. Kościół aktywnie prowadzi pracę charytatywną, przy parafiach fukcjonują szpitale, apteki oraz sierocińce. Zorganizowany przez Kósciól rzymskokatolicki oraz Ukraiński grekokatolicki kościół fundusz „Caritas” realizują różne programy charytatywne „Opieka w domu”, „Stołówka”, „Organizacja czasy wolnego dla dzieci niepełnosprawnych”, itd.

Polska i Ukraina aktywnie współpracują w dziedzinie gospodarki i rolnictwa, powstają wspólne przedsiębiorstwa, podpisywane są liczne umowy, pojawiają się polsko-ukraińskie banki (Kredobank, Międzynarodowy Bank w Kijowie, Komercyjny bank we Lwowie).

Stały rozwój jest widoczny w technicznej, kulturalnej oraz naukowej dziedzinach. W 1990 roku wdrążono w życie blisko 80 umów o wspólnych badaniach naukowych, realizowane są wspólne projekty, nawiązuje się współpraca między uczelniami wyższymi Ukrainy a Polski.

Podsumowanie

Nie zważając na stały i szybki rozwój polskiej mniejszości narodowej na Ukrainie, nie udało się uniknąć pewnych trudności. Jeszcze w 1997 roku, Tuzow-Lubański zwracał uwagę na trudności w procesie polonizacji Polaków Ukrainy - „za czasów totalitaryzmu powstała kategoria „niepolskich Polaków” – którzy jeszcze za czasów radzieckich stracili własną identyczność, swoje „ja” i asymilowali się, to Polacy którzy nie znają swojej kultury, języka, tradycji, ale wciąż nazywają siebie Polakami...” .

Problem identyczności nie stracił na aktualności dotychczas ze względu na wiele przyczyn – brak jedności, ciągle spory między FOPnU a ZPU, i inne. Więc możemy dojść do wniosku, że z jednej strony polska mniejszość narodowa aktywnie pracuje w kierunku odrodzenia swojej identyczności, etnicznych elementów, zachowania swojej kultury i tradycji, swojej mentalności, a z innej strony ukraińscy Polacy krok za krokiem integrują się w ukraińskie społeczeństwo, dołączają się do życia gospodarczego, kulturalnego, politycznego oraz naukowego Ukrainy, kosztem pewnych kompromisów.

Jarosław Kałakura, opracowanie Ania Szłapak

tekst publikujemy w wersji oryginalnej za Słowo Polskie (Winnica,Ukraina)